Niên hiệu, Miếu hiệu, Thái Tổ, Thái Tông
Xin GS Trần Huy Bích cho biết
cách giải thích như trong youtube này có đúng không?
https://www.youtube.com/watch?v=Vnh8OUttfUU
Vì sao có tên gọi Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông?
Trả lời:
I. Niên
hiệu:
Ở
thời của chúng ta, nhờ dương lịch, chúng ta biết rằng (xin đưa
vài thí dụ):
--Hội
nghị Diên Hồng đời nhà Trần xảy ra năm 1284 (cuối thế kỷ 13)
--Nguyễn
Trãi bị giết oan năm 1442 (giữa thế kỷ 15)
--Quân
Pháp đánh Đà Nẵng năm 1858 (giữa thế kỷ 19)
Nhưng các cụ thời trước (nhất là ở đời Trần và đời Lê) chưa dùng dương lịch. Làm sao có thể xác định
thời điểm của những sự kiện lịch sử ấy?
Theo sử cũ, Hội nghị Diên Hồng xảy
ra năm Giáp Thân, toàn gia tộc Nguyễn Trãi bị tru di năm Nhâm Tuất.
Nhưng mỗi 60 năm lại có một năm Giáp Thân, một năm Nhâm
Tuất. Làm
sao ấn định được thời điểm cho chính xác?
Sách
sử cũ dùng lối ghi như sau:
--Hội
nghị Diên Hồng xảy ra năm Thiệu Bảo thứ 6.
Thiệu Bảo là niên hiệu của vua
Trần Nhân tông.
Trần
Nhân tông là vị vua thứ 3 của nhà Trần, sau các vua Thái tông và Thánh tông.
Khi
lên ngôi, nhà vua chọn Thiệu Bảo làm "niên hiệu" để đánh dấu giai
đoạn làm vua của mình.
Năm
đầu tiên gọi là năm "Thiệu Bảo nguyên niên," các năm sau là Thiệu Bảo
năm thứ 2, thứ 3 ... cho đến khi vua chết, hay truyền ngôi, hay đổi sang một
niên hiệu khác.
--Toàn
gia tộc Nguyễn Trãi tru di năm Đại Bảo thứ 3.
Đại Bảo là niên hiệu của vua Lê Thái tông,
vua thứ 2 của nhà Hậu Lê, sau Thái tổ Lê Lợi.
Những chữ Thiệu Bảo, Đại Bảo ... là niên hiệu của
các vua Trần Nhân tông, Lê Thái tông.
Sau
khi các vua ấy qua đời, được thờ vào thái miếu, các vua ấy được tôn là [Trần]
Nhân tông, [Lê] Thái tông.
Những chữ
Thái tông, Nhân tông … là miếu hiệu. Các
vua chỉ có miếu hiệu sau khi đã qua đời.
Có
những vị vua chỉ dùng một niên hiệu. Vua Thái tổ nhà Lý (Lý Công Uẩn) và vua
Thái tổ nhà Lê (Lê Lợi) chỉ dùng một niên hiệu: Thuận Thiên. (Hai vua này
cũng chọn niên hiệu giống nhau: Thuận theo ý Trời). Các vua nhà Nguyễn (Gia
Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức ... Hiệp Hòa, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng
Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định, Bảo Đại) cũng chỉ dùng một niên
hiệu.
Nhưng có
những vua dùng nhiều hơn một niên hiệu. Sau khi thắng quân Nguyên và khôi
phục kinh đô Thăng Long cuối năm Giáp Thân (năm Thiệu Bảo thứ 6), vua Trần Nhân
Tông quyết định từ năm tới, Ất Dậu, sẽ đổi sang niên hiệu Trùng Hưng (khôi phục
lại).
Vua
Lê Thánh tông cũng có hai niên hiệu. Nhà vua dùng niên hiệu Quang Thuận trong 9
năm đầu, Sau khi đánh thắng Chiêm Thành, chia nước Chiêm làm 3, nhà vua đổi
dùng niên hiệu Hồng Đức (đức lớn) từ năm Canh Thìn trở đi (sau chúng ta tính
ra: Hồng Đức năm đầu, theo dương lịch là năm 1470).
II.
Miếu hiệu:
Vị vua đầu triều đại thường được tôn là
Thái tổ (vị tổ lớn lao). Các vua sau được tôn là "tông" (vị tổ thứ
hai, sau vị tổ đầu tiên), với những từ tốt đẹp như Thái, Thánh, Nhân, Thần,
Anh, Minh, Cao ...).
Miếu hiệu của các vua nhà Lý:
Lý Thái Tổ,
tên húy Lý Công Uẩn.
Lý Thái Tông, tên
húy Lý Phật Mã.
Lý Thánh Tông,
tên húy Lý Nhật Tôn.
Lý Nhân Tông, tên
húy Lý Càn Đức.
Lý Thần Tông,
tên húy Lý Dương Hoán.
Lý Anh Tông,
tên húy Lý Thiên Tộ.
Lý Cao Tông,
tên húy Lý Long Cán.
Lý Huệ Tông,
tên húy Lý Hạo Sảm.
Miếu
hiệu của các vua nhà Trần:
1. Trần Thái Tông: 1225-1258
2. Trần Thánh Tông: 1258-1278
3. Trần Nhân Tông: 1279-1293
4. Trần Anh Tông: 1293-1314
5. Trần Minh Tông: 1314-1329
6. Trần Hiển Tông: 1329-1341
7. Trần Dụ Tông: 1341-1369
8. Trần Nghệ Tông: 1370-1372
9. Trần Duệ Tông: 1372-1377
10. Trần Phế Đế: 1377-1388
11. Trần Thuận Tông: 1388-1398
12. Trần Thiếu Đế: 1398-1400
Triều đại nhà Trần/Danh sách hoàng
đế – Wikibooks tiếng Việt
Nhưng có những
ngoại lệ:
1) Vị
vua đầu của nhà Trần (Trần Cảnh) không được tôn là Trần Thái tổ mà chỉ là Trần
Thái tông, vì khi cậu bé 8 tuổi được vợ (cũng lên 8) truyền ngôi lên làm vua
thì người cha (Trần Thừa) vẫn còn sống.
2) Vị
vua đầu của nhà Nguyễn (niên hiệu Gia Long) không được tôn là Thái tổ mà được
tôn là Thế tổ, vì nhà Nguyễn đã dành miếu hiệu Thái tổ cho vị chúa sáng lập ra
cơ nghiệp nhà Nguyễn, chúa Nguyễn Hoàng.
Thực ra chúa Nguyễn
Hoàng không làm vua. Khi còn sống, tuy trấn giữ miền Nam (được tôn là “Chúa
Tiên”), ông chỉ là Đoan quận công của nhà Lê. Nhưng sau khi lên ngôi, vua Gia
Long “truy tôn” tất cả các chúa Nguyễn với danh hiệu “Hoàng đế”. Chúa Nguyễn
Hoàng được tôn là “Thái tổ Gia dụ Hoàng đế.” Khi Nguyễn Hoàng được tôn là “Thái
tổ” thì vua Gia Long (Nguyễn Ánh) chỉ được tôn miếu hiệu Thế tổ thôi.
3) Với
nhà Nguyễn, ba vua đầu cùng được tôn miếu hiệu "tổ".
Sau đây là niên hiệu
và miếu hiệu của bốn vị vua đầu của nhà Nguyễn:
Gia
Long : Thế tổ Cao Hoàng đế
Minh Mạng: Thánh
tổ Nhân Hoàng đế
Thiệu Trị
: Hiến tổ Chương Hoàng đế (ba vị được tôn là “tổ”).
Tự
Đức : Dực tông Anh Hoàng đế (từ đây
chỉ được tôn là "tông" thôi).
Hi vọng sau khi đọc
tới đây, anh đã có ý niệm rõ hơn về các từ niên hiệu và miếu hiệu.
Thân,
thb
Nên viết "dòng" hay "giòng" ?
Chúng ta cùng biết các nhà văn trong Tự Lực Văn Đoàn viết “giòng sông, giòng nước”:
Nhất Linh: Giòng sông Thanh Thủy
Tú Mỡ: Giòng nước ngược
Thạch Lam: Theo giòng.
Các nhà văn, trí thức lớp sau viết “dòng sông, dòng nước”:
Doãn Quốc Sỹ: Dòng sông định mệnh (1959)
Phùng Khánh & Phùng Thăng: Câu chuyện của dòng sông (dịch cuốn Siddhartha của Hermann Hesse) (1965)
Nhật Tiến: Tặng phẩm của dòng sông (1972)
Đằng Phương Nguyễn Ngọc Huy: “Dòng nước sông Hồng” (viết 1945, in vào thi tập 1985)
Ngô Thế Vinh: Mekong, dòng sông nghẽn mạch (2007).
Vậy chúng ta nên theo các nhà văn lớp trước hay lớp sau?
1) Trước hết, ba cuốn tự điển Việt ngữ có thẩm quyền nhất của VN cho tới hiện nay:
--Việt Nam tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (trang 155),
--Tự điển Việt Nam của Lê Văn Đức & Lê Ngoc Trụ (quyển Thượng, trang 376),
--Đại Nam quấc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Của (quyển I, trang 243)
cùng viết là “dòng.”
Cuốn Việt ngữ chánh tả tự vị do nhà ngữ học Lê Ngọc Trụ biên soạn cũng viết “dòng” (trang 141).
2) Các tự điển do những học giả có uy tín khác biên soạn như:
--Vietnamese-English Dictionary của Gs. Nguyễn Đình Hòa (trang126),
--Giúp đọc Nôm và Hán Việt của Lm. Trần Văn Kiệm (trang 388)
cũng viết là “dòng.”
Hầu hết các tự điển Việt ngữ xuất bản ở trong nước hiện nay và tự điển chữ Nôm (ở trong nước cũng như ở hải ngoại) cùng viết “dòng”:
Tự điển chữ Nôm trích dẫn (Westminster, CA, 2009): trang 299.
Tự điển chữ Nôm dẫn giải (Hà Nội, 2012): trang 452.
3) Các nhà biên soạn tự điển có lý do để viết “dòng” (với D).
Trong chữ Nôm. chữ ấy được viết như sau: 𣳔
Phía trước là bộ Thủy 氵(nước) để cho biết có liên quan đến nước.
Phía sau là chữ Dụng 用 (dùng) để chỉ cách phát âm.
Vậy đó là một chữ “có liên quan đến nước,” và phát âm giống chữ “dụng” (trong chữ Nôm đọc là “dùng”)
Vì phát âm giống “dụng” và “dùng,”chúng ta cùng thấy âm “dòng” gần và tự nhiên hơn.
Khi phát âm là “dòng,” thì viết với D là đúng.
Vì
lẽ đó, những ai thường tra cứu tự điển hoặc biết qua chữ Nôm (các Gs.
Doãn Quốc Sỹ, Trần Trọng San … và những người tốt nghiệp Đại học Văn
khoa sau các ông) có khuynh hướng viết “dòng.”
Gs./nhà văn Doãn Quốc Sỹ là con rể nhà thơ Tú Mỡ. Là một giáo sư Quốc văn, từng dạy và viết sách biên khảo về Tự Lực Văn Đoàn (Khảo luận về Tự Lực Văn Đoàn), ông biết rất rõ nhạc phụ đã viếtGiòng nước ngược (cũng như Nhất Linh, Thạch Lam đã viết Giòng sông Thanh Thủy, Theo giòng) nhưng ông không theo. Trong cương vị một nhà giáo, ông viết Dòng sông định mệnh, vì
nghĩ rằng như thế đúng hơn. Nhà văn Nhật Tiến có giao tình thân với văn
hào Nhất Linh. Ông là người đọc lời vĩnh biệt khi hạ huyệt trong tang
lễ Nhất Linh ở Sàigòn ngày 13-7-1963. Tuy biết rất rõ Nhất Linh đặt tên
cho tác phẩm cuối đời của mình là Giòng sông Thanh Thủy, năm 1972 Nhật Tiến vẫn đặt tên cho một tập truyện của ông là Tặng phẩm của dòng sông.
4) Các học giả Việt Nam viết ra sao?
--Gs. Dương Quảng Hàm:
Trong các tác phẩm văn học được liệt kê trong Việt Nam thi văn hợp tuyển và Quốc văn trích diễm, Gs. Dương Quảng Hàm luôn luôn viết “dòng”:
- Sông Lục đầu sáu khúc nước chảy xuôi một dòng (Ca dao)
- Bình bạc vỡ tuôn đầy dòng nước (bản dịch Tỳ bà hành)
--Các học giả Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim:
Khi phiên âm Truyện Kiều, hai học giả Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim
cũng viết “dòng”:
- Nao nao dòng nước uốn quanh (câu 55)
- Đem mình gieo xuống giữa dòng trường giang (câu 2636)
--Học giả Đào Duy Anh:
--Học giả Đào Duy Anh:
Trong Từ điển Truyện Kiều, học giả Đào Duy Anh cũng viết “dòng” như hai học giả Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim.
--Gs. Hoàng Xuân Hãn:
Trong Chinh phụ ngâm bị khảo, Gs. Hoàng Xuân Hãn cũng viết “dòng”:
- Chàng tuổi trẻ vốn dòng hào kiệt (câu 17)
- Dòng nước sâu ngựa nản chân bon (câu 70).
Các học giả của Miền Nam trước 1975 như Gs. Trần Trọng San trong cuốn Văn học Trung Quốc đời Chu Tần, cũng luôn luôn viết: “ngược dòng, xuôi dòng, dòng dõi…”
Trong
các nhân vật lỗi lạc của Miền Nam trước 1975 có một vị viết “giòng.” Đó
là Lm. Cao Văn Luận, Viện trưởng Viện Đại học Huế. Cuốn hồi ký xuất bản
năm 1971 của Linh mục có nhan đề: Bên giòng lịch sử: Hồi ký 1940-1965. Không rõ có phải vì Linh mục chịu ảnh hưởng các
nhà văn trong Tự Lực Văn Đoàn?
5) Tại sao các nhà văn trong Tự Lực Văn Đoàn viết “giòng”?
Khi các nhà văn trong Tự Lực Văn Đoàn viết Giòng nước ngược và Theo giòng,
tuy Tự điển Việt Nam của Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ cùng Việt ngữ chánh tả tự vị của
Lê Ngọc Trụ chưa ra đời, nhưng hai bộ tự điển của Huỳnh Tịnh Của và Hội
Khai Trí Tiến Đức đã xuất hiện (1895 và 1931). Rất có thể các vị không
lưu tâm đúng mức đến bộ tự điển của Huỳnh Tịnh Của (xuất bản ở trong
Nam), nhưng nhiều phần vì các vị có thành kiến với Hội Khai Trí Tiến
Đức. Báo Phong Hóa đã đăng rất nhiều thơ văn giễu cợt, châm biếm
Hội này. Trong hoàn cảnh ấy, việc theo những đề nghị về phương diện
chính tả do tự điển Khai Trí Tiến Đức nêu lên khó xảy ra.
6) Tự Lực Văn Đoàn cũng có những sai lầm khác về phương diện chính tả.
Khi xuất bản lần đầu năm 1936, tập truyện ngắn của Khái Hưng mà nay chúng ta gọi là “Dọc đường gió bụi” được in với nhan đề Giọc đường gió bụi:
Thời nay chúng ta cùng biết rằng viết như thế là sai. Câu đầu bài “Chí làm trai” của Nguyễn Công Trứ vẫn được phiên âm là:
Vòng trời đất dọc ngang, ngang dọc.
Tự
Lực Văn Đoàn có những đóng góp rất quý giá về phương diện văn học và xã
hội. Về văn học, đóng góp của TLVĐ cho nền văn xuôi VN (và cho cả Thơ
Mới) rất đáng kể. Nhưng cách viết chữ quốc ngữ ở thời TLVĐ chưa hoàn hảo về phương diện chính tả. Đọc lại báo Phong Hóa, chúng ta thấy lỗi chính tả khá nhiều.
Vì những lẽ ấy, tuy vẫn nên viết tên các tác phẩm của Nhất Linh, Tú Mỡ, Thạch Lam là Giòng sông Thanh Thủy, Giòng nước ngược, Theo giòng (đó là những danh từ riêng, tên các tác phẩm đã có địa vị trong văn học sử), chúng ta vẫn nên viết “dòng” (dòng nước, dòng dõi, dòng tu …) trong những trường hợp khác.
Góp ý của nhà văn Nhật Tiến, California:
Dĩ
nhiên ta tôn trọng các tác phẩm đã in thành sách như của Nhất Linh
(Giòng Sông Thanh Thủy), Tú Mỡ (Giòng Nước Ngược) ..., và biết ơn công
trình làm mới văn chương của Tự Lực Văn Đoàn từ giữa thế kỷ trước,
nhưng phải nói rằng trong hai cơ quan ngôn luận của Văn đoàn này, tờ Phong Hóa và tờ Ngày Nay hãy còn chứa đầy rẫy lời văn thô sơ hay lỗi chính tả. Như một số mục chính trên tờ Phong Hóa đã dùng những từ mà cho đến nay không còn ai dùng nữa như Chuyện ngắn thay vì Truyện ngắn, Từ Nhỏ đến Nhớn thay vì Từ Nhỏ đến Lớn, Hạt đậu Dọn thay vì Hạt đậu Nhọn, tòa soạn quảng cáo :“Xem Phong Hóa số Tết, 20 trang. In mùi, có bìa giấy trắng” thay vì “Xem Phong Hóa số Tết, 20 trang. In mầu, có bìa giấy trắng” ..v..v…
Cho
nên tôi hoàn toàn đồng ý với những nhận định xác đáng của anh Trần Huy
Bích về việc viết chữ "dòng sông," thay vì viết "giòng sông."
Góp ý của Bác sĩ Hà Ngọc Thuần, Brisbane, Úc châu:
Bài viết của Anh Trần Huy Bích có thể gọi là "tường-tận": tường là nói rõ ràng, và tận là đã nói tới cùng. Có hai hệ-luận như sau: một là
trong tương-lai chúng ta nên nhất trí viết "dòng", nhưng vì Việt-Nam
không có Hàn-lâm-viện để quy-định chính-tả nên việc này tuy dễ mà khó.
Vả lại trong văn chương chẳng nên có sự bức-bách, bắt người viết phải
theo ý-kiến mình, dù đó là ý-kiến của số đông.
Cũng
không nên có sự chê-trách vội-vã đối với một bài văn vì một vài "lỗi"
chính-tả mà quên đi ý-tưởng của toàn thể bài viết. Việc này
thường đưa đến những mối bất-hòa không cần thiết. hai là sau này
khi tái-bản chúng ta có dám, hay có nên, thay đổi tựa đề của tác-giả mà
in là "Dòng Sông Thanh Thủy" (Nhất Linh), "Theo Dòng" (Thạch Lam) và
"Dòng Nước Ngược" (Tú Mỡ), hay là chúng ta bắt buộc phải tôn-trọng các
tác-giả và giữ nguyên tựa-đề như đã viết trong quá khứ.
Góp ý của Nha sĩ Nguyễn Thị Mỹ Ngọc, Columbus, Ohio:
Bản thân tôi nhiều khi cũng lúng túng vì chữ "dòng sông" và "giòng sông."
Cám
ơn anh Huy Bích đã tra cứu và giảng giải rất cặn kẽ. Từ nay
tôi sẽ dùng chữ "dòng" mà không còn phải lưỡng lự gì nữa.
Còn
chữ "giòng" coi như chữ cổ, vì ngôn ngữ theo thời gian có thể
đọc khác đi một chút, như "ông trời" ngày trước ta gọi là "ông
giời" vậy.
Góp ý của nhà văn Huy Văn Trương, Bellflower, California:
Tôi
thường viết "dòng sông, dòng dõi, dòng họ" vì tôi dựa theo tự điển của
Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ do nhà sách Khai Trí xuất bản năm 1970 tại
Sài Gòn.
Trong
cuốn tự điển này không có chữ "giòng"nào hết. Tôi dùng cuốn tự điển này
vì tôi thấy nó tạm đủ so với nhiều cuốn khác. Tuy vậy trong đó cũng có
nhiều chữ, theo tôi nghĩ vẫn còn trong vòng tranh cãi, như người ta
thường viết là "chia sẻ" thì trong tự điển Lê Văn Đức viết là "chia
xẻ"…
Từ
trước tới giờ tôi viết "dòng sông" vì theo tự điển nhưng vẫn thấy lấn
cấn thế nào đó. Cho đến khi đọc bài viết: Nên viết "dòng hay "giòng"
của anh Trần Huy Bích xong, tôi không còn thấy lấn cấn nữa, mọi thắc mắc
đã được giải toả. Đề nghị anh đăng bài viết của anh lên nhiều tờ báo để
mọi người cùng được đọc.
Góp ý của cô Nguyễn Thị Ngọc Dung,
cựu giáo sư Trung học Võ Tánh, Nha Trang:
Xin cảm ơn anh đã gửi một câu chuyện thú vị về văn chương, ngôn ngữ VN, cách viết chữ "Giòng" hay "Dòng."
ND cũng xin mạo muội chen vào, bày tỏ một vài ý kiến riêng, nho nhỏ:
1. ND cũng quen với chữ "Dòng" để chỉ "dòng sông" hay "dòng đời," và chữ "Giòng” để chỉ "giòng dõi."
2. Tuy nhiên, theo thiển ý, dù viết "giòng đời" hay "dòng dõi" cũng vẫn được. Điều quan trọng là KHÔNG SAI về ý nghĩa.
3. Riêng về chữ "dòng" hay"giòng," nếu suy từ chữ Nôm (dùng chữ "Dụng" thêm bộ "Thuỷ") thì “dòng" nghe có lý hơn là "giòng."
Góp ý của nhà biên khảo Phạm Xuân Hy, Paris, Pháp:
Cám
ơn anh đã cho đọc một bài viết hay, công phu, cặn kẽ, sáng sủa. Tôi
cũng xin được đồng ý với anh, quý anh, quý chị, là muốn tìm "nghĩa và
âm" của một chữ quốc ngữ ABC ngày nay, thì người ta có thể (chứ không
hoàn toàn tất cả), dựa vào chữ Nôm đã được tổ tiên chúng ta bỏ công lao
cấu tạo nên; như trường hợp chữ "dòng"𣳔.
Nhà
biên khảo Phạm Xuân Hy có nhã ý gửi cho chúng tôi một trang chữ Nôm với
chữ “Dòng.” Đó là trang đầu của bản Nội quy dành cho một dòng nữ tu
Công giáo Việt Nam mà ngày nay chúng ta quen gọi là “Dòng Mến Thánh
Giá.”
Những
chữ Nôm ở trang này là: “Phép Dòng Chị Em Mến Câu Rút Đức Chúa Giê Su”
(Chữ “Câu Rút” được phiên âm từ chữ La Tinh “Crux,” có nghĩa là Thánh
giá). Chữ “dòng” 𣳔 là chữ thứ hai của hàng chữ Nôm phía sau, với bộ Thủy 氵đứng trước chữ Dụng 用.
 |
Phép Dòng Chị Em Mến Câu Rút Đức Chúa Giê Su
(Tài liệu của các nữ tu Dòng Mến Thánh Giá)
http://tranhuybich.blogspot.com
|
Nên viết “sử dụng” hay “xử dụng” ?
Trong cuốn Ngữ
vựng tiếng Việt đầu tiên (Westminster, CA, 2017), nơi trang 6, Giáo sư Trần
Ngọc Ninh cho biết theo nhận xét của ông, “trong
số các nhà văn nhà báo, có chừng 50 phần
trăm viết ‘sử dụng’ và áng 50 phần trăm viết ‘xử dụng’.” Nhân thấy hai
phía “tương đương,” Gs. Ninh không tỏ ra thiên về phía nào. Ông dẫn lời một nhà
làm tự điển, “thói quen là vua trong ngôn
ngữ” (sách đã dẫn, cùng trang).
Khi
cho học sinh viết chính tả, một cô giáo dạy Việt
ngữ không được nhiều tự do như thế mà cần có một ý niệm rõ rệt, dứt
khoát hơn.
Giữa hai cách viết “xử dụng” và “sử dụng,” nên hướng dẫn học sinh chọn
cách
nào, và tại sao lại nên chọn như thế ? Bài này được viết theo đề nghị
của hai
người bạn. Một người bạn trẻ, dạy tiếng Việt ở một Trung tâm Việt ngữ.
Người bạn
thứ hai lớn tuổi hơn, một bác sĩ y khoa quan tâm tới đất nước và những
vấn đề mang tính cách ngôn ngữ, văn hóa, nêu câu hỏi sau khi đọc xong
cuốn sách vừa kể của bác sĩ
Trần Ngọc Ninh.
Trước hết, “xử” (viết với X) là một từ khá thông dụng
trong tiếng Việt. Chúng ta nói “phân xử, xét xử, khu xử, xử trí, xử thế…” Xử cũng
chỉ lối sống của một kẻ sĩ ở ẩn, không chịu ra làm việc đời (Xử sĩ, Xưa nay xuất xử thường hai lối—Nguyễn
Công Trứ). “Xử nữ” cũng đồng nghĩa với “trinh nữ.” Trong khoa chiêm tinh Tây
phương, cung Virgo trong Zodiac được dịch sang tiếng Pháp là Vierge và tiếng Việt
là Xử nữ. Nhân từ “xử nữ,” có thêm từ Hán Việt “xử nữ mạc” (màng trinh). Vì sự
thông dụng của từ “xử,” khi cần diễn ý “xử dụng/sử dụng” với nghĩa “sai khiến,
dùng vào một việc gì,” nhiều người đã viết “xử dụng” (với X) một cách tự nhiên. Đó cũng là lựa chọn của người
viết những dòng này trong gần suốt thời gian ở Trung học, nghĩ rằng mình đã viết
đúng.
Hai chữ “xử” và “sử” đều là từ Hán Việt, có gốc chữ
Hán. Nếu từ “xử” trong “phân xử, xử thế, xuất xử” có gốc chữ Hán là 處 (cũng được đọc là “xứ”
như trong “xứ sở, xuất xứ”), thì từ “sử” với nghĩa “sai khiến” có gốc từ chữ 使. Trong Hán văn, để diễn ý “sai
khiến, dùng vào một việc gì,” người ta viết
使 hay 使用 (“sử” hay “sử dụng”).
Trong các tự điển Khang Hi và Từ Hải (biển các
từ), chữ 使
được cho biết là 从音史“tòng âm sử” (theo âm “sử,” phát âm như chữ "sử" 史với nghĩa lịch sử). Trong
The Pinyin Chinese-English Dictionary
do Gs. Wu Jingrong (吳景榮 = Ngô Cảnh Vinh) thuộc
Viện Ngoại ngữ Bắc Kinh làm chủ biên, thì chữ 使 có âm là “shĭ”
(“shi,” phát âm theo thượng thanh).
Trong các tự điển Hán-Việt, chữ ấy được ghi âm là
“sử” (viết với S, giống chữ “sử” trong “lịch sử”):
Hán Việt tự điển
của Thiều Chửu: trang 21;
Hán Việt từ điển
của Đào Duy Anh: trang 213;
Hán Việt tự điển
của Trần Trọng San: trang 20;
Từ điển Hán Việt
của Trần Văn Chánh: trang 152;
Từ lâm Hán Việt tự điển
của Vĩnh Cao và Nguyễn Phố: trang 62.
Trong
các tự điển Việt ngữ được coi là “có thẩm quyền,” hai chữ “sử dụng” cũng được
viết với S:
Tự điển Việt Nam
của Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ: trang 1321, quyển Hạ;
Đại Nam quấc âm tự vị
của Huỳnh Tịnh Của: trang 312, quyển 2.
Để
làm thí dụ, xin được trình bày phóng ảnh những đoạn về cách viết chữ ấy trong các tự
điển:
--Của Trần Trọng San:
--Của Trần Trọng San:
--Của
Vĩnh Cao & Nguyễn Phố:
--Của
Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ:
Nhà
biên soạn tự điển Trần Văn Chánh còn dùng từ “sử dụng” trong lời văn của chính
ông:
“Sử” với nghĩa “sai khiến” là một từ khá thông dụng
trong cổ văn. Trong Luận ngữ, Khổng tử
từng trả lời một câu hỏi của Lỗ Định công về liên hệ vua tôi như sau: “Quân
sử thần dĩ lễ, thần sự quân dĩ trung” (vua sai khiến bề tôi với lễ, bề tôi
phụng sự vua với lòng trung) :
(Luận ngữ, Thiên “Bát dật,” tiết 19).
Ở một đoạn khác
trong Luận ngữ, Khổng tử khuyên những
người trị nước muốn dùng sức dân (bắt dân làm những việc tạp dịch) phải “sử dân dĩ thời” (sai khiến dân đúng thời,
ngụ ý tránh những lúc dân đang bận vì các việc cấy gặt, đồng áng):
(Luận ngữ, thiên “Học
nhi,” tiết 5).
Trong một bài Đường thi khá được phổ biến (bài “Thục tướng,” vịnh
Thừa tướng nhà Thục Hán), Đỗ Phủ bày tỏ niềm thương tiếc Khổng Minh bằng hai
câu:
出師未捷身先死
長使英雄淚滿襟
Xuất sư vị
tiệp thân tiên tử
Trường sử
anh hùng lệ mãn khâm
(Ra quân chưa thắng thân đã thác
Khiến cho khách anh hùng nước mắt đầy vạt áo)
Tất cả các
nhà dịch thơ chúng ta biết đều viết chữ “sử” ấy với S:
Trần Trọng
Kim:
Trần Trọng
San:
Khi phổ biến
bài "Thục tướng" trên Net, tất cả các trang mạng được nhiều người biết tới cũng dùng
S để viết chữ “sử”:
Trên thivien.net:
Trên hoasontrang.us:
Trên saimonthidan.com:
Chữ “sử” 使 trong “quân sử thần dĩ lễ,” “sử dân dĩ thời,” “trường sử anh hùng
…” chính là chữ “sử” 使 trong động từ “sử dụng” 使用. Theo các tự điển, chữ ấy cùng âm với chữ “sử”
史 trong
lịch sử, sử ký... Khi ta dùng S để viết “lịch sử, sử ký, Quốc sử quán, sử quan,
sử gia …,” đương nhiên ta cũng nên dùng S để viết chữ “sử” trong “sử dụng.”
Trong
Việt ngữ, khi dùng làm động từ, chữ ấy được đọc là “sử,” nhưng khi dùng làm danh từ, sẽ được
đọc là “sứ.” Chúng ta có từ “sứ giả” (người được sai đi). Từ đó có thêm những từ
“đi sứ, sứ thần, sứ quán, ông Đại sứ …” Vì cùng một gốc chữ Hán 使, cách đọc những chữ ấy phải giống nhau. Không lẽ chúng
ta viết “sứ giả, sứ thần” với chữ S nhưng lại đổi dùng X để viết “sử dụng”
thành “xử dụng”?
Hiện nay số người viết “sử dụng” có vẻ mỗi ngày một nhiều hơn.
Đó là lối viết được ghi trong các tự điển.
TRẦN HUY BÍCH
Từ Hán-Việt nào để chỉ cha mẹ chồng
Anh M thân,
Trong tiếng Việt, chúng ta không có
từ Hán-Việt nào để chỉ cha mẹ chồng (chỉ có từ Việt thuần túy “bố chồng, mẹ
chồng”). Một người bạn và tôi đã tra mòn quyển từ điển song ngữ Hán Việt với
nhan đề Đại Nam Quốc Ngữ của Hải Châu Tử Nguyễn Văn San nhưng không tìm
được từ nào. Danh sĩ Nguyễn Văn San (1808-1883), còn được biết qua bút hiệu Văn
Đa cư sĩ (làng Đa Ngưu, huyện Văn Giang), học vấn uyên bác nhưng – cũng giống
như Phan Huy Chú, tác giả bộ Lịch triều hiến chương loại chí, và Trần Tế
Xương -- chỉ đậu có Tú Tài. Ông giống Phan Huy Chú hơn giống Trần Tế Xương:
miệt mài nghiên cứu để soạn những bộ sách công phu và hữu ích.
Trong Đại Nam Quốc Ngữ (được
khắc in lần đầu năm 1889 đời vua Thành Thái, mới được Viện Nghiên Cứu Hán Nôm ở
Hà Nội in lại năm 2013) có phần “Nhân luân môn,” liệt kê các từ Hán Việt để chỉ
các mối liên hệ khác nhau, nhưng tuyệt không có từ nào để chỉ “cha mẹ chồng.”
Tất cả các tự điển Hán Việt thông
dụng (Thiều Chửu, Đào Duy Anh, Trần Trọng San, Trần Văn Chánh), tất cả các tự
điển Việt ngữ được coi là “có thẩm quyền” (Khai Trí Tiến Đức, Lê Văn Đức &
Lê Ngọc Trụ, Huỳnh Tịnh Của) đều nói: “nhạc phụ” hay “ông nhạc” là bố vợ, “nhạc mẫu” hay “bà nhạc” là mẹ vợ, “nhạc gia” là bên nhà
vợ. Những tiếng ấy không có nghĩa là cha mẹ
chồng, nhà chồng. Người phụ nữ thời xưa, khi “xuất giá” đi lấy chồng,
coi gia đình chồng là gia đình của mình, coi chồng, con (và sau này cả cha mẹ
chồng khi đã già yếu) thuộc phạm vi trách nhiệm, trong “thẩm quyền quản trị”
của mình.
Người Trung Hoa cũng thế. Một tự điển
Anh-Hán rất có thẩm quyền là Oxford Advanced Learner’s English-Chinese
Dictionary (Oxford Univ. Press, nhiều ấn bản, tôi có Extended 4th
ed, in năm 2002) cho biết:
Father-in-law là 岳父 (nhạc phụ) đối với người đàn ông,
nhưng là 公公 (công
công) đối với người đàn bà
Mother-in law là 岳母 (nhạc mẫu) đối với người đàn ông, là
婆婆 (bà bà) đối với người đàn bà
“Công công” và “bà bà” là những tiếng
để cháu gọi ông bà. Người phụ nữ TH sau khi đi lấy chồng, gọi cha mẹ chồng là
“ông, bà,” tức gọi thay cho con. Dân VN và TH vẫn có tục lệ ấy.
Trong ngôn ngữ Trung Hoa có từ 嫜 (chương) để chỉ cha chồng và từ 姑(cô) để chỉ mẹ chồng. Khi nói chung,
có từ 姑嫜 (cô chương) hay 公姑 (công cô), như câu sau đây trong
truyện Quan Âm Thị Kính:
Công
cô rằng, “Bảo cho hay
Trộm
hương cắp phấn cũng đầy chan chan …”
Nhưng tiếng 嫜 (chương) chỉ được dùng khi nói đến,
nhắc đến người cha chồng, không được dùng làm tiếng để gọi (không phải là nhân
vật đại danh từ ở ngôi thứ hai).
Theo tôi thấy, những tiếng “chương
phụ, chương mẫu, quân phụ, quân mẫu” do anh bạn đề nghị chỉ là ý của anh ấy thôi. Tôi tra lại tất cả các tự điển tiếng
Việt có thẩm quyền (KTTĐ, LVĐ & LNT, HTC) đều không thấy mấy từ ấy. Các tự
điển Hán Việt của Thiều Chửu, Trần Trọng San, Trần Văn Chánh chỉ ghi 嫜 (chương) là “cha chồng,” không có từ
“chương phụ, chương mẫu.” Từ điển Đào Duy Anh không hề ghi chữ ấy.
Trong tiếng Việt thuần túy, người con
dâu VN gọi cha mẹ chồng theo cách gọi của chồng (“thầy mẹ, bố mẹ …”) nhưng cũng
không dùng từ Hán Việt “thân phụ, thân mẫu” (những tiếng ấy chỉ để chỉ người
sinh ra mình thôi). Dưới đây là cách tôi vẫn dùng để gợi ý cho những vị con dâu
khi phải nhắc đến cha mẹ chồng trong các bản Phân Ưu hay Cáo Phó:
1) Phân ưu cha chồng một vị con
dâu VN
Nhận được tin buồn:
Thân phụ của anh Nguyễn Văn Ất là
Cụ Ông NGUYỄN VĂN GIÁP
đã quá vãng
--Chúng tôi xin chân thành phân ưu
với Anh Chị Nguyễn Văn Ất và tang quyến (nếu người chồng còn)
--… xin chân thành phân ưu với Chị
Nguyễn Văn Ất (có thể ghi thêm khuê danh của chị
ấy) và tang quyến (trong trường hợp người chồng đã khuất)
2) Cáo phó (khi người con dâu báo tin
mẹ chồng qua đời)
Chúng tôi đau đớn báo tin buồn:
Cụ bà Nguyễn Văn Giáp
Khuê danh ….
Pháp danh …
Là mẹ, mẹ chồng, bà nội, bà ngoại, bà
cố của chúng tôi …
Người quá cố ắt phải có một số con.
Trong trường hợp cụ không còn người con nào, bà con dâu là người duy nhất đứng
tên dưới Cáo Phó, thiết nghĩ có thể viết:
Là mẹ chồng, bà nội, bà ngoại, bà cố
của chúng tôi …
Các bạn được tôi giúp ý đã từng viết
như thế.
04/25/2018
Người dịch bản “Bình Ngô đại cáo”
được in trong Việt Nam Sử Lược
là cụ Bùi Kỷ hay cụ Trần Trọng Kim?
là cụ Bùi Kỷ hay cụ Trần Trọng Kim?
Vũ thân,
1) Tôi cũng nghĩ như Vũ rằng người dịch bản “Bình Ngô đại cáo” in trong cuốn Việt Nam Sử Lược của cụ Trần Trọng Kim là cụ Bùi Kỷ. Cũng có thể cả hai cụ cùng dịch. Như Vũ đã biết, cụ Trần từng có một bản lược dịch “Bình Ngô đại cáo” in trong Sơ Học An Nam Sử Lược (1917). Có thể trong khi viết hai cuốn sử kể trên, cụ Trần là người nghĩ đến việc dịch “Bình Ngô đại cáo” trước. Nhưng khi phải dịch toàn thể bản văn, cụ đề nghị cụ Bùi tiếp tay. Hai cụ là bạn tâm giao, trở thành em rể và anh vợ rất tương đắc (cụ Trần lấy em gái cụ Bùi). Dù cụ Trần có khởi xướng việc dịch, nhưng bản văn ở dạng hoàn hảo như được in trong Việt Nam Sử Lược (1920) và về sau in lại trong Quốc Văn Cụ Thể của cụ Bùi (1932), hẳn đã do cụ Bùi là người chấp bút chính.
Trong thời gian tôi ở Trung học, tất cả các vị thầy của tôi, dù dạy Sử hay dạy Quốc văn, khi nhắc đến bản dịch ấy, đều nói là, "Bản dịch của Bùi Kỷ, in trong Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim” (cuốn Quốc Văn Cụ Thể không được phổ biến rộng như Việt Nam Sử Lược). Lên đến Đại học, tôi cũng nghe nói như thế. Trong hơn 20 năm ở Miền Nam, tôi không nghe có ai “đặt vấn đề” về chuyện ấy cả. Danh hiệu cụ Bùi không được ghi sau bản dịch in trong Việt Nam Sử Lược, có thể vì cả hai cụ cùng cho là không quan trọng. Các cụ từng hợp soạn nhiều cuốn sách (Việt Nam Văn Phạm, Truyện Thúy Kiều Chú Giải). Ngay trong những cuốn chỉ ghi tên cụ Trần (như Việt Nam Sử Lược, Nho Giáo) cụ Bùi cũng vẫn tiếp tay một cách đáng kể.
2) Tôi tin cụ Bùi là dịch giả (hay ít nhất dịch giả chính) của “Bình Ngô đại cáo” cũng vì văn phong ở trong bản dịch ấy.
--Văn cụ Trần là loại văn mộc mạc, giản dị của một nhà giáo, một nhà biên khảo. Trừ quyển thơ dịch Đường thi, tất cả tác phẩm khác đều bằng văn xuôi. Cụ viết nhắm mục đích giáo dục (Luân lý giáo khoa thư) hoặc phổ biến kiến thức (Nho giáo, Phật giáo, Vương Dương Minh ...). Kể cả trong cuốn hồi ký rồi đưa ra những suy nghĩ về đất nước (Một cơn gió bụi), cụ luôn luôn dùng lối văn thật thà, “có sao nói vậy,” không chải chuốt, cầu kỳ. Cụ khộng bận tâm lắm đến việc gọt giũa câu văn cho hay:
“Danh với lợi ở đời là những cái mồi nó dử mình vào cạm bẫy để hành hạ cái thân mình, chung quy chỉ là một cuộc mộng ảo, chẳng có gì là thực. Khi đã mắc vào thì lắm lúc lại phải đi vào những nơi hôi thối, phải bưng mắt bịt mũi, thật là khổ.
Tôi nương náu ở đây chờ cho tình thế yên yên, thì thu xếp về bắc, là nơi có bà con, bạn bè để khi vui buồn có nhau, còn hơn là chỗ xa lạ.”
(Một cơn gió bụi, Chương 12--Lên Nam Vang)
--Trong Việt văn cũng như Hán văn, cân đối là một trong những mỹ từ pháp quan trọng, giúp cho câu thơ, đoạn văn trở nên đẹp hơn, hay hơn:
Khi chén rượu, khi cuộc cờ
Khi xem hoa nở, khi chờ trăng lên
(Truyện Kiều)
Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo
Nền cũ lâu đài bóng tịch dương
Đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt
Nước còn chau mặt với tang thương.
(Bà Huyện Thanh Quan)
Một trong những nét đẹp của một bài Đường luật bát cú là có những cặp câu 3-4 và 5-6 đối với nhau:
Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản
Bạch vân thiên tải không du du
Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ
Phương thảo thê thê Anh Vũ châu
(“Hoàng hạc lâu” của Thôi Hiệu)
Bản dịch của Tản Đà năm 1937 là một trong những bản dịch haycho bài thơ này nhưng chưa được coi là hoàn hảo vì ở thể lục bát, không phô diễn được nét đẹp của những cặp câu cân đối. Dịch lại bài này năm 1944 (7 năm sau Tản Đà), cụ Trần vẫn tiếp tục dùng thể lục bát:
Hạc vàng đi mất đã lâu
Ngàn năm mây trắng một màu mênh mông
Hán Dương cây bóng lòng sông
Bãi kia Anh Vũ, cỏ trông xanh rì.
Trong quyển Đường thi do cụ Trần dịch có 67 bài thất ngôn bát cú. Chỉ có 3 bài được cụ dịch nguyên thể và 8 bài dùng thể song thất lục bát. Tất cả những bài còn lại đều được dịch sang lục bát, bỏ hẳn những cặp câu cân đối. Với những bài dịch nguyên thể hoặc dùng song thất lục bát (với hai câu thất có thể ghép cho đối với nhau), chuyện cân đối cũng không được cụ giữ trọn:
Tay mười ngón khoe khoang tài nghệ
Đôi lông mày không kẻ nét dài
(Dịch hai câu 5-6 bài “Bần nữ” [Người con gái nghèo] của Tần Thao Ngọc. Theo đúng luật thơ, trong nguyên tác chữ Hán, hai câu ấy đối với nhau)
Chúng ta có thể nói: Viết và dịch những cặp câu cân đối không phải là sở trường của cụ Trần.
--Ngược hẳn lại, đó chính là sở trường của cụ Bùi.
Trong bài song thất lục bát “Truy niệm cụ Tiên Điền,” cụ Bùi diễn ý “sau khi vua Lê Chiêu thống chết ở bên Tàu, Nguyễn Du về ẩn dật ở núi Hồng” bằng một cặp câu thất thật cân xứng:
Miền Bắc tái rồng bay mỏi cánh
Đỉnh Hồng sơn hạc lánh xa xa
Trong những bài tứ tuyệt, luật thơ không bắt phải có những câu đối với nhau, cụ Bùi cũng vẫn hạ bút viết những cặp câu như:
Người hết, danh chưa hết
Đời còn, việc vẫn còn
(Bài “Đời người”)
Trời đất yêu ta, ta ở lại
Non sông nhớ bác, bác đi đâu?
(Bài “Viếng bạn”)
--Vậy văn trong bản dịch "Bình Ngô đại cáo" giống với văn của ai? Chắc hẳn Vũ cũng đã thấy rất rõ.
"Bình Ngô đại cáo" dùng thể văn biền ngẫu, từng cặp câu đối nhau chan chát:
Nhân nghĩa chi cử, yếu tại an dân
Điếu phạt chi sư, mạc tiên khử bạo
Duy ngã Đại Việt chi quốc
Thực vi văn hiến chi bang
Sơn xuyên chi phong vực ký thù
Nam Bắc chi phong tục diệc dị …
Nếu người dịch chủ yếu là cụ Trần, chúng ta khó có thể thấy trong bản dịch những cặp câu đối nhau rất tề chỉnh và lưu loát như:
Đau lòng nhức óc, chốc là mười mấy nắng mưa
Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối ...
Múa đầu gậy ngọn cờ phấp phới, ngóng vân nghê bốn cõi đan hồ
Mở tiệc quân chén rượu ngọt ngào, khắp tướng sĩ một lòng phụ tử ...
Sĩ tốt ra oai tì hổ
Thần thứ đủ mặt trảo nha
Gươm mài đá, đá núi cũng mòn
Voi uống nước, nước sông phải cạn
Đánh một trận sạch không kình ngạc
Đánh hai trận, tan tác chim muông
Cơn gió to trút sạch lá khô
Tổ kiến hổng sụt toang đê cũ ...
Giang san từ đây mở mặt
Xã tắc từ đây vững bền
Nhật nguyệt hối mà lại minh
Càn khôn bĩ mà lại thái
Nền vạn thế xây nên chăn chắn
Thẹn nghìn thu rửa sạch làu làu …
Những câu ấy gần với văn phong của cụ Bùi, khó có thể là văn của cụ Trần.
--Điều ấy cũng dễ hiểu nếu chúng ta ôn lại quá trình học tập của hai cụ.
Cụ Trần học chữ Hán lúc nhỏ ở nhà, nhưng từ 14, 15 tuổi đã theo tân học ở trường Pháp Việt. Cụ học chữ quốc ngữ, rồi chữ Pháp. Văn chương Pháp, một ngôn ngữ đa âm, không có thể biền ngẫu với những cặp câu cân đối.
Cụ Bùi đậu Cử nhân Hán học, rồi đậu Phó bảng, được đào luyện trong lối học trường ốc. Đi thi thời xưa, phải dùng thể tứ lục (biền ngẫu) để viết những bài chiếu, chế, biểu… Nếu chỉ dịch “Bình Ngô đại cáo” sang văn xuôi, có thể cụ Trần không cảm thấy khó khăn. Nhưng dịch theo nguyên thể của Nguyễn Trãi như trong bản dịch được truyền tụng, với cụ Trần là một việc “thiên nan vạn nan.” Dù có là việc làm chung của hai người bạn thân, hai anh em, lời văn trong bản dịch hai cụ để lại cho chúng ta vẫn là văn của cụ Bùi.
Do đó, tôi hoàn toàn đồng ý với Vũ.
Thân tặng ND, NV, và LK
http://tranhuybich.blogspot.com
PHÚC ĐÁP GIÁO SƯ ĐÀM TRUNG PHÁP
sau khi được yêu cầu đọc trước bài
"Khi tiếng Mỹ được chêm vào tiếng
Việt"
(Bài này sau được phổ biến trên trang
mạng Diễn Đàn Thế Kỷ
ngày 13 tháng 11, 2016)
Tôi cũng nghĩ như anh Pháp, và rất vui thấy anh Pháp -- trong cương vị một người đã nghiên cứu và dạy về ngôn ngữ gần suốt cuộc đời -- nói ra một cách minh bạch như thế.
Các
cụ ta xưa cũng từng "code-switching" giữa những câu thuần Việt và câu
chữ Hán. Ca dao có những câu như:
Công
anh đắp nấm, trồng chanh
Chẳng
được ăn quả, vin cành cho cam
Xin
đừng ra dạ bắc nam
Nhất
nhật bất kiến như tam thu hề …
Một đoạn khác:
Chẳng
may số phận gian nan
Lầm
than cũng chịu, phàn nàn cùng ai
Đã
yêu nhau giá thú bất luận tài.
Có
ai phàn nàn về những câu ấy đâu?
Chúng
ta có những từ nôm thuần túy như cha mẹ, non sông, mặt trời, mặt trăng …, những
từ Hán Việt như phụ mẫu, giang sơn, nhật nguyệt… Nhiều khi trong một câu thơ
nôm dùng hai từ Hán Việt cũng là chuyện thường:
Chứng quả đã đôi vầng nhật nguyệt (Vua Lê Thánh tông)
Nếu
bắt sửa thành: “hai vầng mặt trời, mặt trăng” thì … vua Lê cũng phải than: “Sao
làm khó nhau thế!”
Nguyễn
Du đã viết:
Vầng trăng ai xẻ làm đôi
Tuy
rất ngưỡng mộ Nguyễn Du, Vũ Hoàng Chương vẫn viết:
Cố
đô một buổi lầm chinh chiến
Vầng
nguyệt chia hai vạn dặm trường.
Chỗ
ấy cần một tiếng trắc. Nếu bắt đổi từ “nguyệt” sang “trăng” thì cụ Vũ cũng phải
vò đầu.
Chúng
ta không ngạc nhiên thấy Hàn Mặc Tử viết:
Ô kìa, bóng nguyệt trần truồng tắm
Câu
ấy dùng thuần nôm. Nếu Hàn Mặc Tử viết “bóng trăng” thì thích hợp hơn. Nhưng
ông chọn viết “bóng nguyệt.” Nhà thơ Trịnh Y Thư đã nhận xét rất đúng: “bóng
nguyệt trần truồng tắm” ... gợi cảm hơn rất nhiều.
Nhiều
khi "code-switching" từ tiếng Việt thuần túy sang Hán Việt còn cần
thiết: giúp tác giả diễn ý một cách rõ hơn. Lại xin mượn thơ Vũ Hoàng Chương:
Một
phen nhật nguyệt tranh ngôi sáng
Hai
ngả lòng thu dựng tháp sầu.
Cụ
Vũ phải dùng “nhật nguyệt” để rõ ý: 日+ 月= 明
cho
cân xứng với câu sau: 秋+ 心 = 愁
(nhật
+ nguyệt = minh)
(thu
+ tâm = sầu)
Nếu
dùng một cách vừa phải, không quá độ, nhiều khi "code-switching" còn
đem nét duyên dáng vào cho câu thơ:
Trần
Tế Xương đã viết một cách lý thú từ đầu thế kỷ 20:
--Gặp
hội bài đen đã chẳng ù
Nào
ngờ lại gặp chú phi lu (filou =
tên ăn cắp)
--Thôi
thôi lạy mợ “xanh căng” lạy (cinquante
= 50)
Nhưng nếu lạm dụng, nhắc lại nhiều
lần quá sẽ hóa “nhàm,” không hay nữa.
Thân
quý,
thb
