Trần Mộng Tú: Con Cá Tiền Kiếp | Hạt Cát: Tiền Thế Lang Thị Điều Ngư

 

Doãn Cẩm Liên: Trịnh Y Thư: Đằng sau trang sách

 

 

Tôi gấp sách lại ở “Phần IV – Thơ” quyển “Trịnh Y Thư – Văn chương Nghệ thuật và Những điều khác”. Dừng lại để ngẫm xem những gì còn đọng lại trong đầu kể từ chương I cho đến hết chương III.

 Trịnh Y Thư, ông là ai?

Vì đọc sách là đọc tâm tư tác giả, tôi biết vậy nên mới đoán mò xem ông ấy là người như thế nào? Nhưng cái biết đó có thể sai lệch vì nó đã bị bẻ cong qua lăng kính của mình, tôi biết đấy chứ. Tuy thế, tôi vẫn ghi xuống cái gì mình nghĩ một cách chân thành. Hy vọng rằng cái “chân” thì dễ chấp nhận hơn bất kỳ cái “tay” nào khác.

 

Đọc Trịnh Y Thư là phải đọc chậm rãi và kỹ lưỡng, vì Trịnh Y Thư không là người phàm! Ông thâm trầm cả từ nội tâm đến bề ngoài. Câu chuyện của ông không phơi bày trần trẫn ra cho độc giả thấy ngay trên mặt giấy. Nó ẩn mình đâu đó trong suốt nhiều trang giấy khiến người đọc phải vận não. Với truyện ngắn Đôi mắt của bóng đêm, ông dắt độc giả đi từ cảnh này rồi qua cảnh khác, màn một sang màn hai, màn ba, nói theo ngôn từ điện ảnh, và để rồi màn cuối cùng thì mới toang ra một kết cục. Cảnh tàn khốc đến đau lòng. Nhân vật chính của câu chuyện nhận lãnh một “nghiệp quả” đau đớn, thế mà giọng văn ông vẫn cứ êm êm, máy quay vẫn rè rè kêu và ống kính thì vẫn lia chầm chậm cận cảnh này sang cận cảnh khác. Độc giả cảm nhận được cả tính cam nhẫn của nhân vật trong chuyện.

Cái tài của Trịnh Y Thư là thế. Ông hẳn phải hiểu tâm lý của người đàn ông khi yêu, tâm lý người đàn bà khi được yêu để rồi tả ra ánh mắt của đôi tình nhân khi yêu nhau ra sao nữa kìa!

Đọc Trịnh Y Thư để còn thấy ngôn ngữ ông dùng tuyệt hảo vì tính gợi hình. Một danh từ mới được ông đặt cho đúng chỗ, đúng lúc, đúng ngữ cảnh thì nó làm tròn chức năng minh họa. “Ảnh tượng” của đuôi con mắt tạo thành cái lườm cái nguýt mắt. Trịnh Y Thư bảo đó là điểm duy nhất còn lưu lại cho tình yêu của đôi nam nữ. Quả đúng, nó giống như “bỏ tiêu cho ngọt, bỏ hành cho thơm” vào món ăn tình yêu cho dậy thêm mùi vị, vậy đó!

Ở một bài nhận định về cuốn tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh, những cụm từ như “Đồ tể lợn”, “Tể tướng người”, “chúa tể”, “lợn-người” được Trịnh Y Thư đem ra làm hình ảnh những người thuộc giai cấp bần cố nông “Bolshevik” trong thời cộng sản thanh trừng, càn quét, đấu tố giai cấp tiểu tư sản để củng cố quyền lực. Nó ghê tởm đến lợm giọng khi ông tả con “lợn Bò” chuyên ăn sách, sách càng nặng ký về tư tưởng nó càng thích ăn và càng thấy ngon. Rồi nó trở nên phè phỡn to phềnh khi cộng sản lên ngôi bá chủ.

Có gì trường tồn mãi mãi đâu, vì cái gì khi đến điểm cực đại thì phải quay trở lại điểm cực tiểu. Quả lắc đong đưa, hết cực này thì trở về cực kia cho đến khi gia tốc bằng không thì nó dừng. Cộng sản quốc tế cũng vậy, năm 1989 “tiếng cười của quỷ sứ tắt ngúm”, bức tường Bá Linh tan vỡ, cộng sản không còn đất sống ở Đức, Ba Lan, Tiệp Khắc, ở những nơi con người hiểu thế nào là tự do.

Với cộng sản Việt Nam thì sao? Thì “nó” lì lợm hơn cộng sản Đông Âu, còn là vì “nó” chưa hiểu hết thế nào là “tự do”. Cho nên “nó” có hai “trận đấu cười”, một năm 1955 “Nhân Văn-Giai Phẩm” và một năm 1986 “Cởi trói văn nghệ sĩ”, cả hai đều do văn nghệ sĩ Việt Nam chủ động đứng lên “cười”. Thế nhưng guồng máy “lợn-người” có vẻ “lợn” thắng thế hơn “người” nên cả hai “trận đấu cười” đều về con số không. “Xôi hỏng bỏng không” Việt Nam vẫn còn nguyên cái “đuôi con cáo”, chỉ có phần “nó” khéo ngồi để che giấu cái đuôi mà thôi!

Trịnh Y Thư còn là một tây ban cầm thủ. Hẳn vậy vì trong tiểu sử của ông ghi rõ ràng là ông chơi guitar, sáng tác nhạc cho guitar, cho piano và ca khúc. Nhạc khúc của ông có ai được nghe chưa? Chắc là có nhưng không thấy phổ biến cho quần chúng lớn, nên phải chờ đến ngày nào đó được nghe thì mới biết ca khúc ông sáng tác hay hay dở?!

Trịnh Y Thư một nhà Tôn giáo học. Tính nhị nguyên, phần cốt lõi của Phật giáo, được ông nêu lên bàng bạc trong các bài viết. Ông còn đề cao tập tục thờ cúng ông bà của người Việt. Là một con người thì có hai phần, phần xác và phần hồn vía. Phần hồn vía còn gọi là thần thức hay tâm thức. Khi con người chết đi chỉ chết phần xác mà thôi. Còn phần tâm thức chẳng bao giờ mất đi mà kết tụ thành thức thứ tám “A lại gia thức” của đời đời con cháu về sau. Do vậy, hình ảnh con cháu xì xụp lễ bái trước ban thờ ông bà là một hình “ảnh đẹp và nhân bản” mà người Việt Nam đã tạo dựng được. Khi lễ ông bà là lúc người trở về hòa nhập với cái “biết nguyên thủy” của vạn pháp. Lúc đó con người chỉ còn cái tính “bản thiện” nổi bật lên rõ ràng nhất. Nó dẹp tan những ganh đua ghen ghét tị hiềm hung ác trong tâm mà con người vì cuộc sống đã để nó lên ngôi và che mờ tính bản thiện muôn thuở này.

Trịnh Y Thư con người thật của ông đã hiện rõ ràng ở truyện ngắn Tự truyện của kẻ đi tìm quá khứ và tùy bút Một kẻ lạ trên phố phường Hà Nội. Ông là người có chiều hướng đi vào nội tâm để tìm hiểu mình là ai. Và rồi ông viết xuống công trình đi tìm này nên độc giả được dịp trở về quê hương làng xã tỉnh Hà Đông, huyện Chương Mỹ, các làng xã Quảng Bị, Đầm Mơ, Chúc Sơn, Chúc Động, Tốt Động, vùng giữa hai con sông Hồng và sông Đáy. Ông giúp cho người đọc ngửi được mùi không khí “man mát” lạnh của tháng 10, mùi phân trâu bò, mùi của vùng chiêm trũng lầy lội nơi vua Lê Lợi khởi binh cứu nước. Quá khứ ùa về tâm của Trịnh Y Thư, nay cũng tràn qua tâm của người đọc. Xem rằng cái quá khứ của một người có đồng điệu với quá khứ của người đọc hay không? Chắc chắn rằng không ít thì nhiều người viết cũng làm rung động ít nhiều cái quá khứ của người kia. Vì rằng thì là mà… quá khứ một khi đã đi qua rồi thì đi mãi đi mất tiêu, nhưng hồn thiêng của nó vẫn còn đọng lại ở đâu đó gọi là “hồn thiêng sông núi, lũy tre, miếu chùa…” mà chỉ có người cầu mong mới nhìn ra được “nó”.

Hà Nội, Huế, Sài Gòn ba thành phố lớn làm nên ba đặc tính rất Việt mà người Việt Nam nào cũng muốn nhận lãnh. Thế nhưng Hà Nội dường như nổi trội hơn hết vì tính bề dài lịch sử của nó. Đó là tính cổ lịch sử của trống đồng, tượng Phật đồng đen; tính lãng mạn của các văn nghệ sĩ còn vương vấn đâu đây. Họ đã thổi vào bát phở, đĩa bánh cuốn, tô bún ốc, chiếc bánh tẻ… và đã làm nên nỗi bối rối mà “kẻ lạ trên phố phường Hà Nội” phải thẫn thờ!

Ha haaa… nhờ thế mà độc giả mới mày mò ra được một tí gì gọi là “Trịnh Y Thư”.

Trịnh Y Thư! Trịnh Y Thư!… cứ bị gọi tên liên hồi trong đoạn văn ngắn này, chắc cũng khiến ông nhảy mũi hắt xì liên tục. Nhưng yên chí cái nhắc nhở này chỉ là một “quả lành” ông nhận lãnh, vì cái nhân ông làm ra toàn là nhân tốt đẹp thì cớ gì có thể tạo ra được quả xấu cho được!?

Chúng ta đều đồng ý như vậy, đúng không ạ?

 – Doãn Cẩm Liên

(California, ngày 17 tháng 2, 2025)

 Ghi chú:

 Trịnh Y Thư: Văn chương Nghệ thuật và Những điều khác là ấn bản đặc biệt về tác giả TYT do tạp chí Ngôn Ngữ thực hiện, phát hành tháng Tám, 2024.

Để mua sách, xin bấm vào một trong hai đường dẫn sau:

Ngon Ngu An Ban Dac Biet Trinh Y Thu by Trinh Y. Thu, Paperback | Barnes & Noble® (barnesandnoble.com)

 Amazon.com: Tạp Chí Ngôn Ngữ Số Đặc Biệt - Trịnh Y Thư - Văn chương - Nghệ thuật & ... - groundwood paper) (Vietnamese Edition): 9798330332601: Trinh, Y Thu: Books

 

Hoặc liên lạc với tác giả qua địa chỉ email sau để mua sách có chữ ký của tác giả:

 trinhythu@gmail.com

 

 

 

Trần Mạnh Toàn: Phương Bối, cánh gió theo chân

 Nhớ những ngày cạn kiệt niềm tin. Bên giá sách trống trải như lòng, cuốn sách ấy như ngọn đèn khuya, đánh thức cùng soi tỏ con đường tìm về với chính mình, về với những giá trị, những rung động bị bỏ quên trong tẻ lạnh, âm thầm và gió chướng.

Nẻo Về Của Ý ( Nhất Hạnh, Lá Bối, Sài gòn,1967), trước hết là bản tường thuật kinh nghiệm làm người sau lúc ước mơ bị đánh mất, đồng thời  thay mặt tác giả, giới thiệu với mọi người, quen hay không, thân hay sơ, một thực tại người vừa tìm thấy, chính xác, đáng mến hơn cái thực tại người vừa sống với và khiến bị tổn thương. Không thất vọng, hay bi quan theo đúng nghĩa, mà là nụ cười của sự phục sinh nở trên môi người tỉnh thức.

Khởi viết và đăng trên Giữ Thơm Quê Mẹ tập 2 ( tháng 8.1965) và tạm dừng vào đêm trước ngày tác giả rời xứ cho một cuộc vận động chấm dứt chiến tranh (02.5.1966), được in trên số áp chót tạp chí ( số 11, tháng 5.1966.)  Nẻo Về Của Ý,  không chỉ thể hiện tâm trạng người thất bại nghiền ngẫm một nỗi đau về dự phóng chưa thành mà còn được viết ra khi người tăng nhân đã có được thời cơ thực hiện 3 ước nguyện trong cuộc canh cải tôn giáo và xã hội đề ra trước đây. Phương Bối Am không còn là địa chỉ “chữa lành những vết thương rướm máu “ ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 2, tháng 8.1965, tr. 93) mà là chứng tích một chặng đường phát triển tư tưởng, đứng lên bằng chính nhận thức và ý thức mới của người tỉnh thức.” Chỉ có một con đường phải đi – con đường của sự tranh đấu bền bỉ và gian khổ.” (, Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 4, tháng 10.1965, tr. 94.)

Nẻo Về Của Ý ( Lá Bối xuất bản thành sách năm 1967) khác hơn một truyện dài đầy dữ kiện lôi cuốn, mà thực chất là một hồi ký ghi nhận tâm trạng, suy tư và hành động của tác giả ngay tự bước đầu xây dựng nơi an dưỡng cho tâm hồn bị thương vì chí lớn bị ngăn trở trước khi có hoàn cảnh  để tái tục thực hành chí nguyện. Khó khăn xuất hiện không chỉ thuộc lãnh vực vật chất, tài chính mà còn là những trăn trở, băn khoăn đột khởi trong tâm như màn đêm dăng mắc. Tầm mức ảnh hưởng của những suy tư, gợi ý trong sách đã vượt ra ngoài ranh giới  mà đến với những người trẻ đi theo, có thể dang dở hoặc tình cờ, bằng những khơi dậy tế vi len nhẹ vào lòng người như những tác nhân có hiệu ứng.

“ Ánh lửa đốt ban chiều bây giờ không còn lách tách reo vui nữa, Chúng đang “cháy” trong yên lặng. Tôi đang nằm im ở đây không trở mình. Các bạn tôi đang yên lặng ngắm vòm trời đầy sao sáng. Tất cả đang trả lại hoàn toàn sự yên tĩnh cho Phương Bối Am. Chỉ có sự thanh tịnh là đáng quý. Quay cuồng cho lắm rồi cũng là hư ảo;  mình sẽ không bao giờ gặp lại mình nữa; bởi cái “tôi bản thể” đã lui về để nhường chỗ cho cái “tôi hiện tượng” đầy ố bỉ ? Càng lớn lên càng chìm sâu vào sự u tối cái “tôi bản thể” mà tôi nghĩ chắc nó trong sáng lắm.” Đêm Blao lạnh quá. Hồn thiêng của núi đồi đang chừng như u uất hẳn. Tôi đang nằm trong lòng ánh sáng bạch lạp. Tôi muốn đem ánh sáng của ngọn nến soi vào sâu thẳm của núi rừng. Tôi đã thất bại, bởi bên trong một trở mình, trong một khoảnh khắc đổi hướng đời, tôi cũng đủ vừa mất ánh sáng đó mà giờ đây là nguồn sáng đã chết. Ánh sáng 100 watts của thị thành chỉ làm tôi chóa mắt. Đem nó đến đây nụ trà sẽ không thơm nữa, núi đồi, sẽ trơ trẽn và chúng tôi sẽ không cùng nhau yên ổn đứng nhìn vòm trời đầy sao sáng.” ( Hằng Hà Sa, Huy Hoàng Trường Cửu, Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 6, tháng 12.1965, tr. 20,24)

Đoạn văn trên cho thấy là kết quả một cuộc thực tập trao truyền mà vầng sao vằng vặc trên trời là hình ảnh của bản thể con người cần giữ gìn, tránh để ngoại giới làm nhầm lẫn. Đó là “ trăng sao trên trời những đêm rằm “ mà Nhất Hạnh nhắc đến trong bài thơ khai từ sự ra đời của tạp chí. Và, sau này là khi cần nhắc nhở sự trau dồi nhận thức vững vàng trong việc gầy dựng thân tâm. “ trăng tròn đêm nay, xin gọi hết muôn sao về cầu nguyện” ( Nhất Hạnh, Quán Tưởng, Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 5, tháng 6.1965, tr. 8.)

Người ta có thể nhận ra cái nhìn về trăng đêm của người “đồng sự”  Hằng Hà Sa nói trên là sự dẫn xuất từ nhận thức về sự ngự trị của trăng khuya mà Nhất Hạnh đã “ngộ” ra vào một đêm nào tại cùng một địa điểm an trú là Phương Bối Am.

“ Có một bữa, ham viết cho đến một giờ khuya, tôi không biết rằng Thanh Tuệ đã thức giấc và đang đứng lặng yên sau cửa sổ nhìn ra khu rừng tẩm ướt ánh trăng. Tôi cũng tắt ngọn đèn bát đi, và lại đứng gần bên Thanh Tuệ. Cả trăng cả rừng đều huyền bí, đều mầu nhiệm, và cùng tạo nên một khung cảnh mà chúng ta chưa hề thấy bao giờ trong đời, trừ ở Phương Bối. Trăng tuyệt đối im lặng và rừng cũng tuyệt đối im lặng. Nhưng mà trăng với rừng quả là đang nói chuyện với nhau, nói chuyện bằng thứ ngôn ngữ gì chúng ta không thể nào biết được. Trăng và rừng trong lúc này không phải là hai mà chỉ là một. Thí dụ ta lấy trăng đi, thì rừng cũng mất. Hoặc giả nếu ta lấy rừng đi, thì trăng cũng tan biến. Vì chính chúng tôi nữa, chúng tôi là gì lúc ấy ? Chúng tôi có thể hiện hữu bên nhau sau khung cửa sáng ấy không, nếu một trong hai thứ trăng rừng kia không hiện hữu ?” ( Nhất Hạnh, Nẻo Về Của Ý, Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 3, tháng 6.1965, tr. 85.)

Phương Bối, mảnh đất của nội cỏ mây ngàn, đã trở thành nơi hội tụ và xuất phát tinh thần một cuộc vận động trước hết, cho chính bản thân. Ánh sáng trí tuệ bừng lên như thể tiếp nối ngọn lửa trại hầu tàn giữa rừng khuya, và được đem theo cùng với tia nắng mới của một ngày khi họ chia tay trở về thành phố.

Hằng Hà Sa có lẽ, không phải là người duy nhất chứng nghiệm kết quả một nhận thức được tô bồi nhưng thuộc về số người ít oi đặt chân vào cuộc vận động ý thức như bước đi mở đường cần thiết cho mọi nỗ lực đi tới. Cuộc vận động ý thức để khai mở đúng đắn hướng đi vì xây dựng được nhận thức đúng đắn về thực tại và sự vật.

tôi sẽ là một con chim như những con chim khác   

suốt đời chỉ tìm tới chốn suối ngọt cây lành

hãy là chuyển luân thánh vương

ngọn bút nội tâm em sẽ ký sắc lệnh đầy khổ đau

ra ngoài vòng hiện hữu

và gọi về từ muôn phương tản mác nào hoa, nào bướm

cho chồi non, tuổi xanh căng nhựa sống,

vũ trụ cười khi hai mắt em cười

( Nhất Hạnh, Duy Thị Nhất Tâm, Giữ Thơm Quê Mẹ,  tập 5, tháng 6.1965, tr. 11.)

Trước hết, Nẻo Về Của Ý có vóc dáng và diện mạo bản phúc trình một công cuộc cống hiến cho tha nhân dưới khía cạnh triết lý nhập thế của tôn giáo. Con người, đời sống cá nhân và gia đình phải được chiếu cố, lưu tâm trong tương quan nghĩa vụ với xã hội được tác giả đặt trong phạm trù “công quả”  với ý nghĩa “ việc chùa là việc lợi ích chung cho tất cả mọi người .“

Việc đặt công tác xã hội trong ý nghĩa “công quả” không là sự lạm từ khi công việc mang phúc lợi xã hội đến cho người dân phát xuất từ một hướng đi tôn giáo. Công tác xã hội trở thành nỗ lực chính của chương trình nhập thế do bởi tính chất thiết thực của chúng, thu hút sự chú ý và cộng tác của dân chúng đồng thời khích lệ tinh thần hoạt động của các tác-viên.

Nẻo Về Của Ý khởi đầu bằng sự nuôi dưỡng một nỗi đau thất bại bằng việc ca ngợi nó, theo cách riêng của người tăng sĩ. Không có bằng chứng việc tác giả đã để cái đau nguyên sơ ấy dàn trải trên giấy mà trái lại là sự nhiệt thành của người bắt tay vào một chuyến đi mới. Việc xây dựng giang sơn cho chuyến đi này không kém hăng say khiến cho người đọc có cảm tưởng tác giả đã hồi phục được niềm tin. Và, nỗi niềm thất bại năm xưa đã thuộc hẳn về một dĩ vãng.

Phương Bối trong Nẻo Về Của Ý ngay từ khi được khởi công, đã là điển hình của ý thức đứng dậy trong khó khăn và không hề mặc cảm. Sự xây dựng Phương Bối là hình ảnh của sự tái thiết tâm hồn thay vì cho một đài tưởng niệm sự thất bại nếu như tác giả còn mang tâm trạng kẻ thất thế. Những trang viết về việc xây dựng một cơ ngơi, cả về mặt tinh thần, biểu lộ ý chí về sự phục hồi và tiếp theo đó, những bước tiến của nhận thức. Phương Bối và thiên nhiên thay mặt nó, được chào đón nồng nhiệt như người thân. Người tìm thấy đất như một niềm tin mới và không hoài nghi. Người đến với đất như gặp một tri âm. Đó chính là cái tình mà Nhất Hạnh đã gửi vào quê nhà,  không phải là cái tình của kẻ hài lòng với một chỗ nương tựa nhất thời. “ Bởi vì chúng ta sẽ không thể làm được gì nếu vẫn phải sống mãi cái đời ăn gửi, nằm nhờ.” ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 2, tháng 8.1965, tr. 93.)

Những trang đẹp nhất về phương diện văn chương, không nhằm mô tả sự khám phá kỳ thú vẻ đẹp thiên nhiên, mà chính là sự tương thông kỳ diệu giữa những đối tượng tương tri. Đây là kinh nghiệm của một lần “giao tiếp.” “ Tôi và Nguyên Hưng đã chạy xuống đi lại gần giải mây. Tới gần thì không thấy giải mây đâu. Chúng ta thất vọng, bởi vì chúng ta đã muốn đứng sát một bên giải mây. Nhưng khi trèo lên lại lan can nhìn, thì giải mây vẫn còn đó, tuy đã biến hình và loãng dần ra.” ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 2, tháng 8.1965, tr. 99.)

Và có thể lần duy nhất,vì nặng lòng tương tri, người tăng nhân không khỏi nhẹ tình với nhân thế, cái mà vẫn được xem là chủ thể cho hướng đi nhập thế. “ ...chưa ai biết rằng ẩn mình trên rừng núi Đại Lão, Phương Bối đã xòe những cánh đồi hoang vu và êm dịu như một chiếc nôi lớn – một chiếc nôi lót bằng bông đá, hoa dại, cỏ rừng – chào  đón chúng tôi. Ở đây chỉ có cây rừng, có chim có vượn, Ở đây chúng tôi sẽ xa được trong một thời gian tất cả những xấu xa nhỏ mọn của cuộc đời.” ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 2, tháng 8.1965, tr. 101.)

Những cái mà ta xem là hiện tượng thiên nhiên – rành mạch như hiện tượng vật lý- nhưng dưới mắt Nhất Hạnh lại chứa đựng sự mầu nhiệm của sự tương thông nơi đất trời Phương Bối. Đêm, bình minh, mây sáng, mưa chiều ... đều là những khúc vinh ca được Nhất Hạnh dành cho cuộc gặp gỡ với thiên nhiên, và khai mở nhận thức mới. Không phải chỉ là cái đẹp tiềm ẩn trong khung cảnh quen thuộc mà Nhất Hạnh nằm trong số ít người khám phá mà ngược lại, có thể nghĩ, chính những hiện tượng trên đã đánh thức được mạch suy tưởng, nhận thức của không chỉ con-người văn-nhân nơi Nhất Hạnh, cho dẫu điều dưới đây chỉ là hồi tưởng. “ Từ hồi bé thơ tôi đã bị những trận mưa đầu mùa quyến rũ rồi. Hồi ấy tôi còn ở đồng quê. Tiếng sấm động. Trời sa sầm xuống thấp. Những giọt nước to nặng đầu tiên rơi lộp độp trên mái ngói. Vài ngọn gió thổi tới đập các cánh cửa sổ ầm ầm. Tôi đã bị kích động ngay sau những hiện tượng đó. Thật giống như prélude của một bản hùng ca vĩ đại. Thế rồi sau một tiếng sấm long trời lở đất, mưa trút xuống rào rào như thác đổ. Những lúc như thế, đố mà tôi ngồi yên cho được. Tôi phải chạy ra, vén màn, dán mắt vào cửa kính. Những đọt cau xa oằn oại, trong lúc trời đất thét gào. Vũ trụ rung chuyển. Những chiếc lá to bị gió hất mạnh vào cửa sổ và vách tường. Nước trút xuống ào ào và chảy ồ ồ ngoài sân, trước rãnh. Trong màn mưa bạc, có những con chim quật cánh chống lại với với  mưa. Trong bản hùng ca đó, tôi cảm nghe rất rõ rệt tiếng gọi của hồn vũ trụ...”

( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 3, tháng 9.1965, tr. 90.)

Bên cạnh bút pháp tả cảnh trữ tình này, người ta có thể nhận ra một tâm hồn trẻ thơ hướng về thiên nhiên để hòa nhập. Không đến với tinh thần khai dụng, hưởng thụ thiên nhiên. Con người muốn sánh vai với thiên nhiên trong suy nghĩ và hành động.

Một nội dung quan trọng không kém trong Nẻo Về Của Ý là thực tại và nhận thức đúng đắn và đầy đủ về nó. Đây là tiền đề cho nỗ lực dấn thân theo tông chỉ nhập thế theo quan điểm tôn giáo mà còn là sự khuyến dụ đối nghịch mạnh mẽ với xu hướng nhuốm màu bi quan xuất thế vốn quấn quít với cái nhìn về thiền môn từ hằng thế kỷ nay. Hạnh phúc tìm thấy nơi trần thế cần vượt ra ngoài cái nhìn quen thuộc nhưng sai lệch và nông cạn. Hạnh phúc sẽ là kết quả tự thân và tự nhiên đến với thực tại mà ta nhận chân được.

Nhất Hạnh từng minh thị điều mà ít ai dám xác định sự đúng sai. “ Không, tôi không muốn rời bỏ chốn này để đi về cực lạc hay thiên đường.”  ( NVCY, tr. 218). Lời nói dường như muốn chối bỏ cái chân lý thường được những người truyền giáo vun đắp. Thực ra, người chỉ muốn chỉ ra cái sai lầm nguyên khởi phát xuất từ cái nhìn với thực tại. Cái nhìn sai lầm đã khiến con người xem nhẹ hay đến mức ruồng rẫy thực tại đang có trong tay. Hình ảnh đứa bé với bát cơm trong tay, vừa ăn vừa ngắm mưa có sức thuyết phục của một bài giảng về sự có mặt của thế giới thực hữu và hạnh phúc dung dị có được.” Tôi ngồi cách nó chừng mười thước, nhưng tôi có thể biết được đứa bé đang ăn cơm với trứng vịt chan nước mắm. Những miếng trứng vịt nhỏ xíu chôn dưới đáy bát. Nó lấy đũa moi lên và ăn từng miếng với cơm một cách dè sẻn. Vừa ăn nó vừa ngắm mưa một cách thích thú vô cùng và cũng bình tĩnh vô cùng. Tôi ngắm nhìn nó và theo dõi nó trong từng cử chỉ từng cái nhìn. Thân hình nó vẻ rắn chắc, mạnh khỏe. (...) Bỗng tôi thấy nó đưa mắt về phía đầu đường. Tôi thấy hai đứa trẻ đẩy một chiếc xe mây có bốn bánh gỗ đi lại, trên xe có em bé  ngồi. Tất cả đều ở truồng. Và cả ba đều nô đùa thích thú trong mưa. Những chiếc bánh xe gỗ lăn mau, thỉnh thoảng gặp những vũng nước trên đường bắn tung tóe ra hai bên. Tôi nhìn trở lại đứa bé đang ăn cơm. Nó ngừng hẳn công việc ăn và theo dõi trò chơi của ba đứa trẻ ngoài đường. Hai mắt sáng như sao.Tôi không biết hai mắt tôi lúc đó có phản chiếu đôi mắt nó không, nhưng có một điều tôi biết rõ là lúc đó tôi cũng sung sướng cực kỳ... “ ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 9, tháng 3.1966, tr. 97.))

Một phần không nhỏ trong bốn chương cuối sách vốn được viết khi tác giả đã rời xứ, trở lại Hoa Kỳ ( chương XI-XIX) dành trình bày cho người bạn Mỹ một số nỗ lực phát triển văn hóa, giáo dục, xã hội trong thời gian qua tại quê nhà, vốn đều nằm trong ước mộng ấp ủ từ đầu thập niên 50 nhằm cải thiện cái thực tại hiện hữu.

Là tác phẩm then chốt tường trình về thành tựu của một hướng đi của một tăng nhân, nhưng chỉ riêng về mặt văn chương, Nẻo Về Của Ý còn là điển hình của một cách xây dựng tác phẩm nghệ thuật tự những điều giản dị nhất. Bên cạnh cách mượn cảm hứng từ bài giảng pháp để minh họa cho chính những bài giảng này, người dựng truyện còn lưu lại cảm hứng không kém sâu xa cho những người, tình cờ hay hữu ý, tìm gặp tác giả trong trang sách.  Hơn nửa thế kỷ qua đã làm phôi pha những cảm xúc lẫn suy tư nơi những người cùng chung hoàn cảnh và vận nước, nhưng dường như cách dẫn dắt vào thực tại của Nhất Hạnh vẫn còn tính cách mời gọi như thuở nào. Ngập ngừng hay hăm hở đều là cảm giác ban đầu của người đọc đến với tác giả nhưng không hoài nghi sự chân thực đẳm thắm trong từng trang sách.

Nẻo Về Của Ý còn cho thấy phó thác một sự cưu mang. Thói thường, từ sách, người viết muốn trao hết những điều gửi gắm cho ít ra là một thành phần người đọc. Nơi Nẻo Về Của Ý, việc trao truyền những suy tư hay mong muốn khơi dậy nơi người đọc nhiệt lượng cần thiết vào việc cống hiến cho mục đích chung, công việc ấy không khó khăn với người cầm bút Nhất Hạnh. Dường như, điều tác giả muốn đặt vào xa hơn là sự tiếp nối vai trò của thế hệ được thừa kế trọng trách.

Ở một nghĩa nào đó, người ta thấy tác giả muốn thay thế chuỗi chuyển hóa nhân duyên bằng chu trình bất diệt của tình thương. Hiểu theo cách riêng, tình thương sẽ tiếp tục luân lưu như một nguyên tố cấu thành tương quan trong vũ trụ.  “ Ngày mai, nếu chúng tôi có cháy thành tro bụi thì tro bụi ấy cũng sẽ là tình yêu. Chúng tôi, lúc đó là tro bụi, sẽ thấm vào lòng đất, sẽ làm chất bón tươi tốt cho một loài hoa, nở những bông hoa cho loài người , những bông hoa không biết oán thù là gì. Chúng tôi sẽ luân hồi trở lại bao nhiêu lần, hoặc là hoa, hoặc là cỏ, hoặc là chim, hoặc là mây, hay trong cứ trong hình thái nào, hiện tượng nào.” ( NVCY, tr. 336-337)

Niềm xác tín ấy bàng bạc trong tác phẩm như hương vị sự có mặt nơi trần thế, như bầu khí của một môi trường vô nhiễm.

Bốn chương cuối, thực tế viết trong hoài niệm dù quá khứ chưa xa, còn đông đặc hình ảnh và cảm xúc của cuộc tận hiến nửa chừng cho hoài bão phần nào trở nên hiện thực. Cuộc vận động cho một xã hội tiến lên cho bằng người mà người tăng nhân cưu mang như hiện nghiệp.

Nẻo Vế Của Ý là hành trình của tình thương và sự kết nối với tha nhân, song hành với cuộc hành trình của nhận thức về thực tại trước mắt. Người đến với tình thương mà hành động thực thi là sự thể hiện việc bừng nở trong trí ánh sáng của nhận thức mới về thực tại quanh mình.

Hiển nhiên là những trang khiến người người say đắm về văn chương chính là thực tại, trong đó có thiên nhiên, đã được xiển dương dưới ý thức được tài bồi. Trăng đêm, rừng khuya, mây núi, nắng sớm, kể cả việc chứng kiến một niềm vui nhỏ nhoi, đều là thực tại tái sinh sau một chặng đường tư tưởng. Những người đến với Phương Bối sáng lòng như nhận được ơn thiêng, trong khi chính họ là người gầy được ánh lửa khi nắng mai chưa đủ xua đi bóng tối. Nhất Hạnh thường nhắc đến quyền uy của rừng thiêng dưới màn đêm ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 3, tháng 9.1965,  tr.85) cũng  như sức thu hút mạnh mẽ của rừng khuya, phải chăng muốn ám thị nỗi khó khăn để vượt thoát khỏi màn vô minh dày đặc để thấy được chân lý ban mai và thuộc về chân lý ấy.

Đây cũng là nhận thức nơi những người đến với Phương Bối và còn trăn trở về một thực tại có trong tay mà chân diện chưa được minh tường. “ Phương Bối là một thực tại rồi đó, nhưng mà, cũng như chiều hôm trước, chúng ta vẫn không chắc là nó có thực. Nó hiện hữu như một cái ráng trời. Ta có thể nghĩ rằng nó muốn tan biến đi lúc nào thì nó tan biến. “ ( Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 3, tháng 9.1965, tr. 87.)

Hơn là một thực tại, Phương Bối còn là mẫu của thực tại cần được nhận chân, cũng là qua đó, là con đường dẫn đến một thực tại cần được sống với. Ít ra là hơn một thế hệ cần nuôi tinh thần đến với nơi này khi mà tình thương cần hơn bao giờ như một thực phẩm không thể thiếu nơi trần thế.

Những người cảm thấy xung khắc với bạo lực, khi trá, hoài nghi, cảm thấy ngay rằng Nẻo Về Của Ý là một gợi ý quyến rũ cho một thái độ mặn mà với đời sống, một ý thức bao dung với những điều nghiệt ngã vây quanh hay khuyến khích sự mở rộng tâm hồn bằng việc nhân lớn những rung động tinh tế.

Thật thế, có lẽ chưa có văn chương nào hàm xúc điều mời gọi đến với thực tại cho bằng Nẻo Về Của Ý đã làm hôm qua, hôm nay nơi những người tìm đến dù không có kinh nghiệm làm người trong trắc trở. Hôm nay, người ta không còn đến với Phương Bối với tâm trạng và hành lý của người mang thương tích hay mong đợi hàn gắn một tổn thất. Nhưng Nẻo Về Của Ý vẫn là hình ảnh một bóng mát dành cho người cảm thấy sự cần thiết của một chốn nghỉ trên đường, một giếng nước không vơi giữa mùa hạn kéo dài trên đất sống.

Nẻo Về Của Ý là hình ảnh một hằng-đẳng-thức đáng nhớ với một hằng số duy nhất là tình thương. Tình thương hay những từ ngữ gợi ý tương tự chiếm hữu không gian của Phương Bối và làm nên kiến trúc tinh thần của Phương Bối trong tình cảm mỗi người. Tinh thần ấy tồn tại nơi những người còn tin tưởng nơi những giá trị mà Phương Bối đề cao và dù chưa một lần đặt chân, nên hơn năm mươi năm đã qua, Phương Bối chưa hề bị xem như di sản. Tương tự như bầu khí, như mây trời, như sương khuya, như nắng sớm, như ngàn thông nội cỏ, Phương Bối hiện diện bên ta, bên người, hôm qua, hôm nay, và ngày mai như một thực tại. Cho dẫu là trong quá khứ, Phương Bối đã coi như vượt khỏi tầm tay của chúng ta trong một thời gian. (NVCY, tr. 105)

Điều còn lẩn khuất trong tâm hồn người đọc mà Nẻo Về Của Ý đem lại, hôm qua và hôm nay, là sự gợi ra mãnh liệt về ý thức đóng góp cho thực tại đương thời. Thực tại dù cay đắng hay bất như ý nhưng vẫn là thực thể không thể từ chối hay xem nhẹ dù dưới hình thức nào. Con người khi nhận chân ý thức đóng góp sẽ tự xa rời cõi cô đơn, bơ vơ  hay thế giới vị kỷ vây quanh để  đến với tha nhân trong mối tương quan đúng nghĩa.

Đây chính là ý nghĩa thời đại của tác phẩm khi mà thực tại xã hội thời chiến đương thời là hoàn cảnh thuận lợi cho sự phát sinh và dung dưỡng những tác nhân làm suy giảm hay triệt tiêu những giá trị nhân bản. Không còn là hình ảnh của ước mơ hay viển vông khi nhìn dự phóng của công cuộc cải thiện và xây dựng xã hội mà tác giả cưu mang. Chính vi hoàn cảnh bức bách đặc biệt của cuộc tranh chấp đã đẩy con người vào thế cùng để tự tồn, tự xem nhẹ những giá trị hằng gìn giữ. Văn chương đương thời đã ghi nhận, chẳng hạn điển hình trong Mèo Đêm về hoàn cảnh sa cơ của cô gái hành nghề bán thân xác cho lính viễn chinh  ( Nguyễn thị Thụy Vũ, Hồng Đức, Sài gòn, 1965) hay hình ảnh con người trở nên bơ vơ, bị ruồng rẫy trong nghi kỵ của thời chiến trong truyện ngắn Dọc Đường ( Thanh Tâm Tuyền, Nghệ  Thuật, số 47, 10.9 – 16.9.1966 .) Hoặc, nhìn thực tại xã hội suy đồi gần như toàn diện dưới con mắt nghiệt ngã hơn trong một truyện ngắn của Phan Du ( Hang Động Mới, Tin Văn, số 1, 6.6.1966.) Nhưng dường như văn chương chưa được ghi nhận đúng mức của sự báo động và báo nguy, chưa kể không có mối liên quan “biện chứng” giữa con người hành động với con người thưởng ngoạn văn chương thuần túy.

Ý nghĩa thời đại của tác phẩm sẽ hiển lộ khi chính một thành phần của xã hội đương thời có những dấu chỉ khao khát về một hướng đi hay dù mới chỉ là ý thức về sự bế tắc tinh thần nơi họ, đó là chưa kể nỗi bực rọc cùng cực với thực tại khiến có lúc nhà thơ thời danh của tình yêu không ngại  xem cái chết là sự giải thoát

Diễn đã chết, Diễn đã chết

Chúng tôi nhảy múa hò reo

Như những người da đen

Chúng tôi nhảy múa hò reo

Thế là nó thoát, thế là nó thoát !

( Nguyên Sa, Đám Tang Nguyễn Duy Diễn, Nghệ Thuật, số 2, 8.10 – 15.10.1965, tr. 25)

Vun xới nỗi bực dọc ấy có lúc trở thành thói quen tinh thần của những người cảm thấy không thể làm gì khác. Ý thức lâm vào thế bất động khiến cho người quay vào việc tự dằn vặt và dường như  lấy làm cách an lòng

tặng cho em một xe plát-tích

xe plát-tích nổ giữa phố đông

giữa phố đông nổ tung từng mảnh thịt

đó là đời ta em biết không  

( Trần Dạ Từ, Tặng Vật Tỏ Tình, Văn, số 40, 15.8.1965, tr. 75-76)

Cảm giác của kẻ như bị phong tỏa tinh thần, không thể định hướng dường như là trạng thái tâm hồn chung của bao người, đặc biệt nơi những người trẻ gắn bó với, như người lữ hành gửi niềm tin vào ốc đảo bên đường có thể làm vơi nhẹ niềm thất vọng

mỗi chúng ta là một niềm hối tiếc

của giọng sương mai im lìm bốc hơi

mỗi chúng ta là một hành tinh lạnh lẽo

tự quay quanh quỹ đạo chính mình

và quay quanh một mặt trời xa lạ

trong khoảng không mênh mông...

( Đynh Hoàng Sa, Kinh Cầu, Nghệ Thuật, số 55, 5..11 – 11.11.1966, tr. 18)

Dẫu sao, ý thức được như trên đã là bước đầu để đi xa hơn trên chặng đường nhận thức.

Nẻo Về Của Ý trở thành ngọn gió đưa ý thức tiến lên phía trước, tiến gần đến một lộ trình. Mầu sắc tôn giáo của tác phẩm chỉ là khía cạnh của một công cuộc mang tính chất phổ quát của cả cộng đồng, liên quan đến việc thảo-chương giải quyết một vấn đề lớn trong xã hội hiện hành.

Hiển nhiên là Nẻo Về Của Ý còn hàm chứa một thái độ hành động của tác giả đối với cuộc xung đột khốc liệt đương thời. “ ... chiến tranh đã tàn phá đức tin, tàn phá hy vọng, tàn phá mọi chương trình kiến thiết lâu dài.” ( NVCY, tr. 254.) Nghĩa là có thể đe dọa nghiêm trọng đến số phận những gì mà chương trình tác giả kỳ vọng và theo đuổi và ngay cả yếu tố mà công cuộc xem là điểm tựa. Nhưng, một cách tích cực hơn, Nẻo Về Của Ý đã mời gọi sự lên đường với một kế hoạch rõ rệt, thay vì dừng lại ở việc “ đóng cửa tĩnh tâm, nhập từ bi quán để cầu nguyện cho sự vượt thắng” ( NVCY, tr. 293.)

“ Cuộc đời không phải chỉ là quá khứ. Nó còn là hiện tại và tương lai. Chúng ta phải nhìn về phía trước mặt.” ( NVCY, tr. 297) Dường như đây mới là ý nghĩa thời đại đích thực của tác phẩm khi mà thực tại khốc liệt đã và đang dồn đẩy con người vào việc lãng quên hay xem nhẹ, bằng nhiều hình thức, và dưới nhiều khía cạnh, những giá trị nhân bản của cuộc sống hiện tại.

Sự lên tiếng của tác giả về thái độ của chúng ta đối với quá khứ là điều cần đặt ra vì phải chăng trong thực tế con người luôn đặt mình dưới sự bao bọc của quá khứ, và trong không ít trường hợp, sống trong cái mà họ xem là hào quang của dĩ vãng.

Ý nghĩa của nhận định trên có thể xuất phát từ phản ứng của tác giả đối với xu hướng bảo thủ, xem trọng cựu truyền và thường tỏ ra đối nghịch với quan điểm cải cách của tác giả. Nẻo Về Của Ý ra đời trong bối cảnh sau-cuộc-bất-đồng giữa hai xu hướng và mở đầu cho thời cơ hoạt động của xu hướng đổi mới về nhiều mặt của tổ chức nhà Phật. Câu phát biểu “phải nhìn về phía trước” hàm ý một tuyên ngôn hành động.  Phổ quát. Nhưng chứa đựng nhiều ý nghĩa trong nội dung làm việc. Và tuy rằng mới chỉ được giãi bày bằng ngôn ngữ của thơ và bằng rung động của trái tim người thi sĩ

trong bóng đêm

địa cầu quê hương tôi đã mòn mỏi trông chờ

giờ mầu nhiệm để vô biên hé mở

cho bóng tối tan đi với niềm lo sợ

cho hội Long-Hoa về

để pháp âm tiếp nối bằng lời ca

                        tiếng hát em thơ ....               

..... đêm nay cầu cho khổ đau kết trái, hoa thành

cho sinh diệt đi ngang dòng pháp thân bất diệt

cho suối tình thương chảy tràn trên vạn lòng tha thiết

để loài người học nói tiếng chân như

để tiếng nói trẻ thơ thành giọng chim ca.

( Nhất Hạnh, Đêm Cầu Nguyện, Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 7&8 (1&2.1966, tr. 4.)

Rõ rệt hơn là tấm lòng của người trong cuộc, xem nhẹ gian nguy, hướng về nghĩa cả. Có thể nghĩ một nội dung quan yếu của chương trình hành động chính là thông điệp về việc xây dựng lòng tin vào con đường đi tới

đứng nhìn bên khung cửa sổ sáng nay của cuộc đời

tôi thấy em ngã xuống rồi em đứng dậy mỉm miệng cười

cầu nguyện cho em đường để thân em lấm bụi thẹn thùng,

đừng để tên em mang mặc cảm cô đơn vụng về yếu đuối

môt lần ngã là một lần vùng dậy

để trưởng thành

để cuộc đời nhường một bước đứng lên

( Nhất Hạnh, Dựng Tượng Tuổi Thơ, Giữ Thơm Quê Mẹ, tập 6, tháng 12.1965, tr. 3)

 

 Nẻo Về Của Ý, Lá Bối Sai gòn xuất bản, 1967, in lần thứ nhất, 352 trang, bìa của Hiếu Đệ

 Nẻo Về Của Ý còn chứng tỏ sự tự chủ của bản thân và nỗ lực vượt ra ngoài cái bóng của dĩ vãng, Trong một ý nghĩa nào đó, sự xung đột với mâu thuẫn bản thân tạo thành sức mạnh để tiến tới. Con người được giao việc kế thế truyền thống lại hăng hái với công cuộc đổi thay nhằm tìm kiếm một đời sống mới cho tổ chức. Ngọn lửa được thắp sáng hôm qua  phải cần nhiên liệu của ngày mai cho việc duy trì ánh sáng. Ý nghĩ trên khiến cho Nẻo Về Của Ý không còn là cách giải quyết riêng của trường hợp Nhất Hạnh. Với dáng vẻ một bản tường trình con đường khúc mắc của một hướng đi, Nẻo Về Của Ý  lấy tình thương làm một thứ la bàn định hướng khiến cho công việc mà tác giả theo đuổi  gần như hoàn toàn chi phối bởi nhân tố con người, con người phổ quát và đồng nhất theo chuẩn mực đã định. Do đó, dường như đây là đặc điểm đồng thời cũng liên quan đến nhược điểm lớn nhất của hướng đi.

Tình thương, ngoài ý nghĩa của thứ tình cảm quen thuộc được khơi dậy, còn trở thành một động lực hầu như duy nhất được xem có khả năng hóa giải được xung đột, sau khi triệt tiêu được mâu thuẫn nội tại nơi mỗi cá nhân. Phải lạc quan đến mức nào mới có thể đạt được niềm tin rắn rỏi như Nhất Hạnh. “ Chúng tôi nhất quyết không thù ghét con người, dù con người có tỏ ra ác độc đến mấy đi nữa. Kẻ thù của chúng ta không phải là con người; kẻ thù của chúng ta là vô minh, là cừu thù .” ( Nẻo Về Của Ý, sđd. tr. 304)

Dẫu sao, giữa dòng xã hội ngày một sớm tỏ ra xa rời những nguyên tắc căn bản của sự phát triển cộng đồng, bỏ quên nhiều giá trị nhân bản, Nẻo Về Của Ý, gần như ở vị trí đơn độc giãi bày thành khẩn một niềm tin vào một giá trị đã phôi pha hoặc bị thử thách gay gắt. Trong sáng và giản dị như sương mai - những yếu tố cổ điển làm nên giá trị văn chương của tác phẩm, một lần nữa, làm mối mâu thuẫn nội tại thêm rõ ràng nơi con người đặt hết lòng tin vào sự cách tân, vào việc tiến về phía trước.

                                                                                                                           Trần Mạnh Toàn

Trần Mộng Tú: Thơ, gửi nhà văn, nhà hoạt động môi sinh Ngô Thế Vinh

 

Tom Fawthrop : Đập Sanakham gây nỗi sợ hãi và lo lắng Dọc theo biên giới Thái Lan – Lào

 LỜI GIỚI THIỆU:

 

 Tom Fawthrop là nhà báo, nhà hoạt động môi sinh người Anh, người bạn đồng hành bấy lâu với Nhóm Bạn Cửu Long. Anh đã tường trình về sông Mekong trong 12 năm qua với tư cách là nhà nghiên cứu và diễn giả tại các đại học ở Singapore, Thái Lan, Cam Bốt, và Việt Nam. Các bài viết của anh về lưu vực này đã được phổ biến rộng rãi trên các tạp chí Economist, The Diplomat và The Guardian. Tom cũng là nhà sản xuất cuốn phim tài liệu “Where have All the Fish Gone” về thảm họa trên sông Mekong. Anh Tom vừa gửi cho chúng tôi bài viết mới nhất của anh đăng trên tạp chí The Diplomat ngày 14.02.2025 về dự án đập thuỷ điện thứ sáu trên dòng chính hạ lưu sông Mekong: Dự án Sanakham dọc theo biên giới Thái Lan và Lào được cho là  đầy rủi ro, đang gây ra bao nỗi lo âu cho cư dân hai nước trong vùng xây đập. Cám ơn anh Tom Fawthrop đã đồng ý cho phép phổ biến rộng rãi bài viết này trên các diễn đàn tiếng Việt hải ngoại và trong nước. Ngô Thế Vinh  

https://thediplomat.com/2025/02/sanakham-dam-sparks-fear-and-anguish-along-the-thai-lao-border/

 * 

Một dự án đập gây nỗi lo sợ từ lâu ở phía biên giới Lào đang được tiến hành, bất chấp sự phản đối của cư dân địa phương.

     

 Hình 1: Một cuộc biểu tình phản đối đập tại trường Mekong, tỉnh Chiang Khong, Thái Lan. [ Nguồn: Nhóm Bảo Tồn Chiang Khong ]

 

Tại huyện Chiang Khan, một thị trấn du lịch đẹp như tranh của Thái Lan giáp với sông Mekong, sang năm mới đã mang đến những điềm báo ảm đạm về một dự án thủy điện dự kiến ​​sẽ được xây bên phía nước láng giềng Lào chỉ cách đó 2 km.

Thanusilp Inda, người đứng đầu làng Ban Klang ở huyện Chiang Khan, đã bày tỏ sự lo lắng về tương lai. "Đập Sanakham sẽ là một thảm họa đối với hệ sinh thái và cá, nó sẽ gây ra lũ lụt tồi tệ hơn", ông nói với tờ Diplomat.

Ngay trước Giáng sinh, Văn phòng Tài nguyên nước Quốc gia (ONWR) của chính phủ Thái Lan thuộc Văn phòng Thủ tướng đã thông báo rằng quá trình tham vấn của Ủy ban Sông Mekong MRC sẽ diễn ra, bất chấp cảnh báo từ Ủy ban Nhân quyền Thái Lan (THRC) yêu cầu phải thận trọng.

Trong một bức thư gửi cho Thủ tướng Thái Lan Paetongtarn Shinawatra vào tháng 11 năm 2024, THRC đã khuyến cáo không nên hành động vội vàng cho đến khi hoàn thành đánh giá kỹ lưỡng về tác động xuyên biên giới đối với người dân Thái Lan và sinh kế của họ.

Báo cáo nêu ra nhiều tác động, bao gồm lũ lụt và xói mòn bờ sông, sẽ gây thiệt hại cho hai địa điểm du lịch quan trọng ở Thái Lan: Kaeng Khut Khu ở huyện Chiang Khan và Phan Khot Saen ở tỉnh Nong Khai.

 

Hình 2: Toàn cảnh biên giới Lào-Thái Lan, nhìn từ phía Thái Lan qua sông Mekong đến Lào. [ Ảnh của Tom Fawthrop.].

 Dự án đập thủy điện Sanakham công suất 684 MW trên sông Mekong, gần biên giới Thái Lan-Lào tại huyện Chiang Khan, tỉnh Loei, với tổn phí khoảng 2,07 tỷ đô la. Nếu hoàn thành, đập sẽ tác động trực tiếp đến 3 trong số 8 tỉnh của Thái Lan giáp sông Mekong.

Ủy ban sông Mekong MRC liệt kê đây là đập thủy điện thứ sáu ở hạ lưu sông Mekong do chính phủ Lào đề xuất. Hai trong số sáu dự án đã hoàn tất và hiện đang hoạt động phát điện [ *ghi chú của người dịch: Xayaburi và Don Sahong ] và dự án thứ ba, đập Luang Prabang, đang được xây dựng.

Chính phủ Lào đang phải gánh khoản nợ khổng lồ tuyên bố rằng việc xây dựng đập của họ sẽ thúc đẩy nền kinh tế bằng cách xác định Lào là một "bình phát điện của khu vực", bán điện sang các nước láng giềng.

Tuy nhiên, các nhà khoa học và chuyên gia về nghề cá sông Mekong cho biết các con đập sẽ ngăn chặn dòng chảy tự nhiên của dòng sông, làm suy yếu sự đa dạng sinh học phong phú của nó.

Hình 3: Bản đồ các đập dòng chính trên sông Mekong đang hoạt động (màu đỏ) và đang được quy hoạch (màu vàng). [ Nguồn: International Rivers.]

 Thái Lan đóng vai trò quan trọng trong việc tài trợ hầu hết các con đập trên dòng chính hạ lưu sông Mekong. (Riêng Trung Quốc đã hoàn thành 12 con đập trên sông Lan Thương, là khúc thượng nguồn sông Lancang-Mekong.)

Gulf Energy là nhà đầu tư lớn của Thái Lan vào các đập Sanakham và Pak Beng trong hạ lưu sông Mekong, công ty này liên doanh với Datang Overseas Investment của Trung Quốc.

 

Các Xã hội dân sự đấu tranh giành tiếng nói

Vào ngày 21 tháng 1, 2025 chính phủ Thái Lan đã tổ chức vòng tham vấn thứ ba theo thủ tục PNPCA của Ủy ban sông Mekong. Tại khách sạn Sunee ở Ubon Ratchathani, các tổ chức phi chính phủ và xã hội dân sự với quan điểm bảo vệ môi sinh đã xung đột với nhóm lợi ích của chính phủ Thái Lan trong việc khai thác tài nguyên nước của sông Mekong.

Các nhóm Ubon Flood Watch và Mekong River Network (MRN) đã đặt phòng tại cùng một khách sạn, với hy vọng tổ chức được một diễn đàn song song. Các quan chức chính phủ Thái không chấp nhận cuộc cạnh tranh này và đã ra lệnh cho ban quản lý khách sạn hủy đặt phòng của MRN cho diễn đàn về đập Sanakham.

Giáo sư Kanokwan Manorom, giám đốc Trung tâm nghiên cứu xã hội Tiểu vùng Sông Mekong Mở rộng (GMS) tại Đại học Ubon Ratchathani, đã tham dự diễn đàn ONWR. Bà nhận thấy sự thiếu sót các dữ liệu cụ thể và rất hời hợt khi đề cập tới tác động môi trường đối với người dân Thái Lan.

Như Manorom đã nói với Transborder News, "Đập Sanakham sẽ gây ra những tác động nghiêm trọng đến thủy văn, sinh thái, xã hội, kinh tế, văn hóa và sinh kế". Ngoài ra, bà lưu ý rằng "68 ngôi làng ở tỉnh Loei và 47 ngôi làng ở tỉnh Nong Khai, với dân số 70.000 người, sẽ bị ảnh hưởng nặng nề nhất vì chúng nằm trong vòng bán kính 15 km vùng dự án. Nhưng điều này đã không được diễn đàn ONWR làm rõ và minh bạch".

Cả Văn phòng Tài nguyên nước Quốc gia / ONWR và Gulf Energy đều không trả lời yêu cầu bình luận từ tạp chí The Diplomat.

Sau khi diễn đàn xã hội dân sự song song bị hủy bỏ, khoảng 200 nhà hoạt động từ tỉnh Ubon Ratchathani đã tổ chức một cuộc biểu tình ôn hòa bên trong khách sạn, mặc áo sơ mi xanh và mang theo những tấm biểu ngữ với nội dung như “Ngưng xây đập sông Mekong” và “Ngưng tham vấn giả tạo”.

 

Hình 4: Một cuộc biểu tình phản đối xây đập bên ngoài trường Mekong ở Chiang Khong, bên bờ Thái Lan của sông Mekong. [ Nguồn: Nhóm Bảo tồn Chiang Khong. ]

 Brian Eyler, một chuyên gia về các vấn đề nước xuyên biên giới trong khu vực sông Mekong tại Trung tâm Stimson có trụ sở tại Hoa Kỳ, đã nói với The Diplomat, "Tôi e rằng quá trình tham vấn này có vẻ như là quá vội vã với kết quả tiêu cực, vì vậy ONWR của chính phủ Thái Lan có nghĩa vụ phải thực hiện một quá trình tham vấn được cân nhắc kỹ lưỡng hơn".

Diễn đàn ONWR thứ tư và cũng là cuối cùng được lên lịch tại Bueng Kan vào ngày 14 tháng 2, sẽ mở đường cho các Diễn đàn những bên liên quan trong khu vực của Ủy ban sông Mekong / MRC. Tuy nhiên, các tổ chức phi chính phủ than phiền rằng tất cả các diễn đàn này đều hạn chế tranh luận và không cho phép đặt câu hỏi về lý do tại sao cần có con đập này, ai được hưởng lợi và liệu dự án có nên bị hủy bỏ hay không.

Di sản đập thủy điện Xayaburi

Nhiều người phản đối con đập mới Sanakham, họ chỉ ra sự thiệt hại do đập Xayaburi đã gây ra ở Lào kể từ khi bắt đầu hoạt động vào năm 2019. Đập nằm cách biên giới Lào-Thái khoảng 200 km về phía thượng nguồn tại huyện Chiang Khan.

Người đứng đầu Nhóm ngư dân huyện Chiang Khan, Prayoon Saen-ae, nói với The Diplomat, “Khi Xayaburi vận hành [năm 2019], chúng tôi đã phải chịu những tác động rất lớn. Sự lên xuống thất thường của mực nước, những biến động đã gây ra sự hỗn loạn cho các loài cá”.

Channarong Wongla, một người đứng đầu Nhóm bảo tồn Rak Chiang Khan (“Yêu Chiang Khan”), nhớ lại, “Chúng tôi từng có hơn 100 loài cá. Bây giờ, trong sáu năm qua, số lượng loài cá đã giảm xuống còn 20 loài”.

 

Hình 5: Đập Xayaburi được hoàn thành vào năm 2019. [ Ảnh do Công ty Thủy điện Pöyry cung cấp.]

 

Đập Xayaburi công suất 1.285 MW là con đập dòng chính đầu tiên được xây dựng ở hạ lưu sông Mekong, với chi phí 4,5 tỷ đô la. Đập được tài trợ bởi bốn ngân hàng lớn của Thái Lan và 95 % lượng điện được xuất cảng sang Thái Lan kể từ khi bắt đầu hoạt động.

Channarong thúc giục diễn đàn do ONWR tổ chức tại huyện Chiang Khan: "Chúng ta phải có báo cáo đầy đủ về tác động của đập Xayaburi đối với người dân Thái Lan và nếp sống của họ trước khi chúng ta xem xét tới một con đập mới". Ông không nhận được bất kỳ câu trả lời nào.

Cả Ủy ban sông Mekong quốc gia Thái Lan (TNMC) và ONWR đều chưa bao giờ kêu gọi đánh giá độc lập về thiệt hại do đập Xayaburi gây ra.

Tuy nhiên, chúng ta biết rằng tác động của nước đọng (backwater impact) đã gây ra quá nhiều xói mòn bờ sông xung quanh Khu Di sản Thế giới Luang Prabang đến mức cần phải có một dự án phục hồi do Ngân hàng Thế giới tài trợ theo yêu cầu của UNESCO.

 

Hình 6: Một ngư dân huyện Chiang Khan. Lượng cá đánh bắt đã giảm ở khu vực này kể từ khi đập Xayaburi hoàn thành. Người dân địa phương lo ngại tác động tích lũy của đập Sanakham. [ photo by Saranya Aey Senaves ]

 

Người nghèo Thái liệu có thể ngăn cản kế hoạch của giới chức năng lượng ở Bangkok?

Đáp lại những lời chỉ trích, Chính phủ Thái và các nhà phát triển đập đã bảo vệ việc đầu tư vào các đập trên sông Mekong như một phần của “Chính sách Carbon thấp / Low Carbon Policy”, nhằm cung cấp các giải pháp thay thế "xanh và sạch" cho nhiên liệu hóa thạch.

Kế hoạch năng lượng quốc gia (NEP) của Thái Lan, một bản thiết kế cho chiến lược năng lượng của đất nước từ năm 2023-2037, tuyên bố mục tiêu chính của kế hoạch là tăng cường sử dụng năng lượng sạch, tái tạo và mở rộng năng lượng mặt trời và năng lượng gió.

Nhưng dù năng lượng mặt trời ngày càng tăng, Thái Lan vẫn sẽ mua thêm nhiều kilowatt từ các đập sông Mekong như một thành phần chính trong hỗn hợp năng lượng của đất nước.

Tuy nhiên, việc chính phủ Thái bảo vệ thủy điện như một nguồn "năng lượng tái tạo sạch" đang bị thách thức bởi nghiên cứu về biến đổi khí hậu của Liên Hiệp Quốc cho thấy các đập lớn cũng thải ra khí Methane có hại không kém. [*ghi chú của người dịch: Khí Methane là nguyên nhân gây ra khoảng 30% sự gia tăng nhiệt độ hâm nóng toàn cầu hiện nay.]  Tại COP29, hội nghị về biến đổi khí hậu của Liên Hiệp Quốc vào năm 2024, 159 quốc gia đã ký vào Cam kết khí Methane toàn cầu. Duy có Thái Lan và Lào đã từ chối tham gia.

Các quyết định về chính sách năng lượng của Thái Lan – bao gồm cả việc hỗ trợ các dự án thủy điện ở Lào – được đưa ra bởi một nhóm nhỏ các bộ trưởng chính phủ, các nhà đầu tư tư nhân giàu có và các nhà chuyên gia năng lượng.

Nikkei Asia Review đã mô tả Sarath Ratanavadi, Tổng giám đốc điều hành của Gulf Energy, là một doanh nhân thành đạt được mệnh danh là "ông vua năng lượng" của Thái Lan. Theo Forbes, ông ta có tài sản trị giá 14,4 tỷ đô la. Công ty của ông là nhà đầu tư chính vào cả hai đập Sanakham và đập Pak Beng.

Những người đánh cá nghèo và nông dân thu nhập thấp của Thái Lan có cơ hội nào để tác động đến việc ra quyết định về một con đập có thể gây thiệt hại cho mùa màng, làm giảm sản lượng đánh bắt cá và làm suy kiệt sinh kế của họ?

Hình 7: Các con đập ở thượng nguồn đã làm giảm đáng kể lượng cá đánh bắt được, buộc nhiều ngư dân phải tìm việc làm ở thị trấn. [ Photo by Tom Fawthrop.]

 

Brian Eyler, tác giả của “Những ngày cuối cùng của dòng sông Mekong hùng vĩ”, thừa nhận rằng cuộc đấu tranh chống đập Sanakham là một cuộc ganh đua rất không cân sức. “Đây thực sự là câu chuyện David đấu với Goliath, nhưng chúng ta đều biết câu chuyện này đòi hỏi lòng dũng cảm, sự thách thức và sức mạnh của kẻ yếu. Dù có công bằng hay không, thì đây vẫn là cuộc chiến xứng đáng để đấu tranh”.

Brian nói thêm, “Không thể có lợi ích thống nhất của Thái Lan [quốc gia] đối với con đập này hay bất kỳ con đập nào, nơi có những khác biệt và xung đột lợi ích”.

Trang web của Gulf Energy chỉ ra một giải pháp khả thi để tránh xung đột. Nhà cung cấp năng lượng lớn nhất của Thái Lan tuyên bố “Gulf Energy là công ty dẫn đầu trong lĩnh vực năng lượng mặt trời”. Công ty này nắm giữ trực tiếp cổ phần tại các trang trại năng lượng mặt trời và gió ở Việt Nam, với tổng công suất là 245,8 MW. Họ cũng nắm giữ 50% cổ phần trong một dự án năng lượng mặt trời tại Borkum Riffgrund, Đức với công suất là 464,8 MW.

Tại sao không thay thế các kế hoạch xây dựng đập sông Mekong bằng năng lượng mặt trời và năng lượng gió an toàn hơn và tiết kiệm chi phí hơn nhiều? Các nguồn năng lượng này đã đi vào hoạt động tại Thái, với tổng công suất là 600 kilowatt cho đến nay. Con số này vô cùng gần với công suất 684 KW dự kiến ​​từ đập Sanakham, nhưng không có tất cả các rủi ro và xung đột đi kèm với thủy điện.

Giáo sư danh dự về Địa lý Nhân văn Tiến sĩ Philip Hirsch đã kết luận sau 40 năm nghiên cứu về sông Mekong rằng "Các đập lớn đã lỗi thời. Có rất nhiều lựa chọn cho năng lượng thay thế rẻ hơn. Không có lý do gì để xây dựng một con đập trên sông Mekong hay bất kỳ con sông nào ngày nay".

Nhưng Premrudee Daoroung, điều phối viên của Dự án Sevana Mekong về Văn hóa và Môi trường, không lạc quan rằng các lập luận và phân tích hợp lý sẽ giành chiến thắng. Theo bà, "Có quá đủ khoa học và trí tuệ để chứng minh thiệt hại nghiêm trọng từ những tác động xuyên biên giới này, nhưng lại không đủ ý chí chính trị để áp dụng khoa học nhằm ngăn chặn các con đập".

TOM FAWTHROP

The Diplomat, 14.02.2025

[Bản tiếng Việt của Tâm Bình]