Cuộc khủng hoảng môi trường xuyên biên giới này đã ảnh hưởng đến sông Mekong, và các chuyên gia cảnh báo rằng chất ô nhiễm có thể lan tới cả Biển Đông.
TOM FAWTHROP
 |
Lời Giới thiệu: Tom Fawthrop là nhà báo Anh, đã và đang theo
dõi các vấn đề liên quan đến sông Mekong suốt 12 năm qua với vai trò nhà nghiên cứu, nhà hoạt động môi sinh và là giảng viên khách
mời tại các trường đại học ở Cambodia, Singapore, Thái Lan và Việt Nam. Những bài viết của Tom được đăng trên nhiều tờ báo quốc tế như The Economist, The Diplomat và The Guardian. Tom đã từng là Bạn đồng hành với Nhóm Bạn Cửu Long / Hội
Sinh Thái Việt (Việt Ecology Foundation) trong nhiều năm. Tom Fawthrop được coi như là
một trong những nhà báo đầu tiên lên tiếng sớm nhất về Thảm hoạ Môi trường do
lượng chất độc thạch tín – arsenic đang thải ra từ các mỏ khai thác Đất Hiếm
của Trung Quốc tại Myanmar (Miến Điện), không phải chỉ có các dòng sông Thái
Lan bị ô nhiễm – mà là một ảnh hưởng
xuyên biên giới, lan tới con sông Mekong chảy qua các quốc gia Lào, Cambodia,
và Việt Nam với Đồng Bằng Sông Cửu Long – một vựa lúa của Việt Nam với 20 triệu
cư dân đang sống trên đó. Tom Fawthrop đã đồng ý và tâm đắc để bài viết của
Anh chuyển ngữ sang tiếng Việt và được phổ biến rộng rãi trong và cả ngoài
nước. NGÔ THẾ VINH
*
Nước dòng chính của sông Mekong tại khu vực Tam Giác Vàng
đã chuyển sang màu vàng cam đục. Các cuộc khảo sát của Ủy hội Sông Mekong (MRC) và các tổ chức khác
đã xác nhận có ô nhiễm chất thạch tín / arsenic tại nhiều địa điểm giữa hai huyện Chiang
Khong và Chiang Saen thuộc tình Chiang Rai nằm ở phía Bắc Thái Lan,
Hình 1: Dòng chính sông Mekong tại khu vực Tam
Giác Vàng đã chuyển sang màu vàng cam đục. Các xét nghiệm của Ủy hội sông Mekong
(MRC) và các tổ chức khác đã xác nhận có sự ô nhiễm chất thạch tín / arsenic tại một số điểm giữa Chiang Khong và
Chiang Saen. [Nguồn:
Earth Thailand.]
Các nhánh sông Mekong chảy từ Myanmar sang miền bắc Thái Lan, trước đây từng trong trẻo và nguyên sơ, nay đã chuyển sang
màu vàng cam đục ngầu. Nguyên nhân là nồng độ chất arsenic cao bất thường. Ảnh vệ tinh đã xác định các khu vực khai thác đất
hiếm ở bang Shan, Myanmar, là nguồn gốc chính gây tác động nghiêm trọng đến ba phụ lưu song (tributaries) của
Mekong.
Aweera Pakkamart, Giám đốc Văn phòng Kiểm soát Ô nhiễm và Môi
trường Khu vực 1 (Chiang Mai, Thái Lan),
cho biết:
“Sông Kok có mức arsenic
cao, trong khi sông Sai và sông Ruak – cũng là nhánh sông Mekong – còn có mức
cao hơn, từ đó làm tăng mức ô nhiễm trong sông Mekong.”
Ông Pakkamart
cảnh báo:
“Đây không còn là vấn
đề địa phương – mà là cuộc khủng
hoảng môi trường xuyên biên giới. Các chất ô nhiễm có thể lan
ra tận Biển Đông.”
Hình 2: Toàn cảnh nhìn từ trên cao bằng Drone máy bay không người lái của sông Kok
gần Thaton. [Nguồn: Earth Thailand.]
Trung
tâm ô nhiễm: Các mỏ đất hiếm ở Bang Shan, Myanmar.
Loạt ảnh vệ tinh cho thấy các công trường khai thác đất hiếm đang diễn ra ở hai khu vực tại
Mong Yawn, phía nam Mong Hsat, bang Shan, Myanmar – chỉ cách biên giới Thái Lan khoảng 25 km, đối diện
huyện Mae Ai của tỉnh Chiang Mai. Tổng cộng có tới 20 mỏ đất hiếm ở bang Shan đang được khai thác, được cho là nguồn gây ô nhiễm.
Giáo sư phụ giảng Satian Chunta (Đại học Rajabhat Chiang Rai) nói:
“Cách duy nhất để
giải quyết hậu quả vấn đề này là ngay tại nguồn – tức
là ở Myanmar” – một quốc gia mà chính quyền quân sự đã mất quyền kiểm soát
nhiều khu vực, bao gồm cả vùng có các mỏ đất hiếm.
Khu vực khai thác
vàng và đất hiếm ở bang Shan hiện nằm dưới sự kiểm soát của Quân đội Thống Nhất Wa (USWA)* – một lực lượng dân quân được Trung Quốc hỗ trợ và duy trì an ninh cho các
vùng mỏ do Trung Quốc điều hành.
[*Ghi chú của người dịch: USWA hay UWSA viết tắt của United Wa
State Army / Quân
đội Bang Wa Thống nhất, là nhóm vũ trang sắc tộc mạnh nhất và có ảnh hưởng rất lớn ở bang Shan, Myanmar].
Tại miền bắc Thái
Lan, kinh tế địa phương bị tàn phá bởi dòng nước ô nhiễm. Các xét nghiệm nước
từ sông Kok và sông Sai cho thấy mức arsenic tăng cao, khiến chính quyền Thái phải cảnh báo người dân tránh tiếp xúc với nước
sông. Ba con sông – Kok, Sai và Ruak – đã được xác định là không an toàn, và mọi loài thủy
sinh trong sông không thể ăn được.
Người
dân phản đối – chính quyền chậm trễ
Hình 3:
Một bản kiến nghị
nhằm giải quyết vấn đề ô nhiễm đã được đệ trình lên Thứ trưởng Thường trực Bộ
Nội vụ, ông Khajorn Srichanonthai (bên phải), trong một buổi lễ được tổ chức
ngay giữa cây cầu bắc qua sông Kok đang bị ô nhiễm. [Nguồn:
photo by Tom Fawthrop].
Người dân ở dọc sông
Kok cùng với Mạng lưới Bảo
vệ Sông Kok, sông Sai, sông Ruak và dòng chính Mekong – một liên minh các tổ chức môi trường, các nhà khoa học và chính quyền địa phương – đã tổ chức
nhiều cuộc biểu tình.
Hình 4: Trên
cây cầu bắc qua sông Kok đang bị
ô nhiễm, các viên chức chính phủ tiếp nhận một bản kiến nghị tại một cuộc biểu
tình phản đối ô nhiễm. [Nguồn: Earth Thailand].
Ngày 5/6/2025, cũng nhân Ngày Môi trường
Thế giới (World Environment Day), người dân Chiang Rai tụ họp bên bờ sông Kok, diễn một vở kịch đường phố
mang tên "Vũ điệu Tử thần của dòng sông". Đại diện các cộng đồng cư dân đã trao một bản kiến nghị cho ông Khajorn Srichanonthai,
Thứ trưởng Bộ Nội vụ Thái Lan.
Lá thư gửi đến Thủ
tướng lúc đó – bà Paetongtarn Shinawatra – viết:
“Chúng tôi, người
dân địa phương, nhận ra rằng tình trạng này không thể tiếp diễn. Đây là cuộc khủng hoảng an ninh quốc gia,
ảnh hưởng đến hàng triệu người. Chúng tôi yêu cầu chính phủ lập tức đóng cửa
các mỏ khai thác gây ô nhiễm.”
Nhóm truyền thông độc
lập Lanner (gồm các nhà hoạt động xã hội và các tổ chức phi chính phủ / NGO) đã thống kê thiệt hại do dòng sông Kok bị ô
nhiễm. Báo cáo chỉ ra thiệt hại nặng nề ở ba lĩnh vực chính: du lịch, nông nghiệp và thủy sản tại 20 cộng đồng cư dân ven sông. Ước
tính tổng thiệt hại lên đến 1.3 tỷ baht (~40 triệu USD) mỗi năm.
Hình 5: Một nhóm kịch biểu diễn “Vũ điệu Tử thần” để tưởng niệm con sông Kok. [Nguồn: photo by Tom Fawthrop].
Giải
pháp của chính phủ: chưa đủ mạnh
Chính phủ Thái Lan
đưa ra một vài giải pháp tạm thời như: xây dựng các hàng rào trầm tích dưới nước ở sông Kok để giảm nồng độ arsenic. Tuy nhiên, TS. Suebskul
Kittanugron (Đại
học Mae Fah Luang) cho rằng đây là giải pháp
thiếu nghiên cứu và không có tham vấn cộng đồng.
Ông nhấn mạnh:
“Chúng ta phải
ngừng nói rằng ô nhiễm đang ở ‘mức chấp nhận được’. Người dân có quyền biết sự thật. Cách giải quyết
duy nhất là đóng cửa các
mỏ và đàm phán trực tiếp với Trung Quốc và Myanmar.”
Xung
đột biên giới Thái – Cambodia khiến ô nhiễm bị lãng quên
Trong lúc người dân
kêu gọi chính phủ có chiến lược rõ ràng, chính phủ yếu kém của bà Paetongtarn
(bị miễn nhiệm vào 29/8) lại bị cuốn vào xung đột biên giới với Cambodia.
GS. Pavin
Chachavalpongpun (ĐH
Kyoto) nói:
“Điều quan trọng nhất
lúc này là ưu tiên xử lý ô nhiễm arsenic trên sông Mekong, chứ không phải là căng thẳng lãnh thổ. Đây là mối
đe dọa đến an ninh quốc gia, sức khỏe và sinh kế của hàng triệu người trong khu vực.”
Ông Brian Eyler, Giám đốc Trung tâm Stimson
Đông Nam Á (Dự án Mekong Dam Monitor) đưa ra cảnh báo:
“Sự ô nhiễm được phát
hiện ở Thái Lan chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Ít nhất 15 mỏ đất hiếm cũng đã được xác định ở các nhánh sông Mekong của
Lào, gần Cambodia.”
Ông kêu gọi Chính phủ Cambodia bắt đầu xét nghiệm arsenic trên sông Mekong
và Biển Hồ Tonle Sap ngay lập tức.
MRC là tổ chức duy
nhất đã xác nhận mối đe dọa, với các cuộc kiểm tra cho thấy nồng độ arsenic bất thường giữa Thái Lan và Lào. Tuy nhiên, MRC
lại đánh giá tình hình là “vấn đề môi trường xuyên biên giới ở mức độ trung
bình.”
Vai
trò của Trung Quốc và thế khó của Thái Lan
Năm 2024, các mỏ ở Myanmar chiếm hơn 57% lượng đất hiếm nhập khẩu của Trung Quốc. Vì Trung Quốc đã
ban hành luật môi trường nghiêm ngặt trong nước, khiến nhiều công ty
Trung Quốc chuyển hoạt động sang Myanmar để né tránh quy định này.
Khi nhận được kiến
nghị từ Thái Lan vào tháng 6, Đại sứ quán Trung Quốc tại Bangkok chỉ đăng tuyên
bố trên Facebook, cho biết Trung Quốc "rất coi trọng sự việc" và
kêu gọi "đối thoại thân thiện".
Tuy nhiên, các chuyên
gia nhận định: chỉ khi Thái Lan có
lập trường mạnh mẽ, dựa trên bằng chứng khoa học và sự hỗ trợ của
MRC, Trung Quốc mới có thể bị thúc ép phải
hành động.
GS. Pavin đề nghị Trung Quốc có thể:
·
Áp dụng các tiêu
chuẩn môi trường nghiêm ngặt với công ty hoạt động ngoài lãnh thổ;
·
Hỗ trợ tài chính và
kỹ thuật để phục hồi các dòng sông;
·
Thiết lập cơ chế giám
sát và báo cáo chung với các nước bị ảnh hưởng.
TS. Suebskul nói:
“Chính phủ luôn nói
là quá khó, nhưng chưa bao giờ thực sự cố gắng. Chúng tôi cần trung tâm kiểm
tra kim loại nặng tại Chiang Rai và công khai dữ liệu.”
Giải
pháp toàn diện cần được xây dựng
Một giải pháp khả thi
cần phải mang tính đa phương diện:
cần có một khuôn khổ toàn
cầu để truy nguyên chuỗi cung ứng và chứng nhận
nguồn gốc nhằm đảm
bảo rằng đất hiếm được khai thác một cách có đạo đức và
bền vững.
Phó Giáo sư
Dulyapak Preecharatch, Chủ tịch Hiệp
hội Nghiên cứu Khu vực và giảng viên ngành Nghiên cứu Đông Nam Á tại Đại học
Thammasat, đã đưa ra nhận định về khả năng Thái Lan đối đầu với Trung Quốc và
lực lượng *USWA:
“Nếu chúng ta muốn
các quốc gia khác tôn trọng mình, chúng ta phải phát huy sức mạnh mềm thông qua văn hóa, thương mại và đầu
tư – để tạo ra ảnh hưởng, từ đó khiến các nhóm như Wa và đồng minh của họ phải nể trọng chúng ta.”
Ưu
tiên hàng đầu: Hợp tác chống lại kẻ thù chung – chất độc arsenic
Cấp thiết nhất hiện
nay, chính phủ Thái Lan cần chuyển hướng sự tập trung từ xung đột biên giới với
Cambodia sang nhận thức rằng cả hai quốc gia này đang đối mặt với một kẻ thù chung chết người: sự ô nhiễm arsenic – thứ có thể giết chết con người và phá hủy hệ
sinh thái đa dạng của
dòng Mekong dũng mãnh.
Tom Fawthrop –
[Nguồn: The Diplomat, Ngày 2 tháng 9, 2025]