Một người bạn
vừa chuyển cho người viết những dòng này một bài đáng chú ý của nhà báo Đặng
Minh Phương, đăng trên báo điện tử Phú Yên online từ ngày 13-2-2013. Đặng Minh
Phương là một nhà báo lão thành, đã có danh vọng ở trong nước. Trong bài, ông
nêu lên một nghi vấn:
“Như
vậy, canh gà Thọ Xương là món canh gà chứ không phải tiếng gà, lúc gà gáy. Rất
mong được biết các ý kiến khác làm sáng tỏ thêm”:
Phú
Yên Online - Canh gà Thọ Xương Món ăn hay thời khắc? (baophuyen.vn).
Tuy đăng lên từ
13-2-2013 nhưng hôm nay, 30-9-2024, bài vẫn còn trên Net, cho thấy ông Phương vẫn
chưa nhận được những hồi âm thỏa đáng.
Mặt khác, mấy
câu:
Tiếng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương
hay:
Tiếng chuông Trấn Võ, canh gà Thọ Xương
Nhân câu hỏi ông Đặng Minh Phương nêu ra, xin
được đóng góp chút ý kiến khiêm nhượng vào chuyện này. Để giúp các bạn trẻ từ
trước chưa có hoàn cảnh biết nhiều về mấy câu thơ trên, tôi xin được tóm lược câu
chuyện từ đầu.
HAI BẢN KHÁC NHAU CỦA CÂU THƠ (HAY CÂU CA)
--Người đầu
tiên phổ biến câu thơ với “canh gà Thọ Xương” ở dạng chữ quốc ngữ là học giả Phạm
Quỳnh, vào tháng 4 năm 1918, khi ông đang là Chủ bút của tạp chí Nam Phong.
Nhằm mục đích tới quan sát để có thể viết ra, thuật lại nghi thức tế Nam Giao,
ông tới Huế ngày 21-3-1918, ở đó 12 ngày, và từ giã ra về ngày 2 tháng 4 cùng
năm. Sau khi được chứng kiến buổi lễ, ông bỏ ra 10 ngày thăm một số nơi đặc sắc,
các lăng tẩm, và gặp một số nhân vật đáng chú ý ở Huế. Thiên hồi ký của ông được
in trên Nam Phong số 10, phát hành tháng 4-1918, từ trang 198 đến trang
222. Ở đoạn gần cuối, ông viết như sau:
“Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Thiên-mụ canh gà Thọ-xương.
“Cả
cái hồn thơ của xứ Huế như chan chứa trong hai câu ca ấy. Chùa Thiên-mụ là một
chốn danh lam, có cái tháp bẩy từng, ở ngay trên bờ sông Hương, làng Thọ- xương
thì ở bờ bên kia. Đêm khuya nghe tiếng chuông chùa với tiếng gà gáy xa đưa văng
vẳng ở giữa khoảng giời nước long lanh mà cảm đặt thành câu ca cho con trẻ hát,
ấy mới rõ cái tính tình của người xứ Huế….”
Qua câu, “Đêm
khuya nghe tiếng chuông chùa với tiếng gà gáy xa đưa văng vẳng ở giữa khoảng giời
nước long lanh …,” ta thấy ngay là Phạm Quỳnh muốn nói “tiếng gà gáy từ
xa đưa tới” chứ không phải ông muốn nói “bát canh có thịt gà.”
Tạp chí Nam Phong đã được đưa vào
DVD và được phổ biến trên Net. Thiên hồi ký đã được nhà xuất bản Văn Học ở Hà Nội
in lại thành sách năm 1994 dưới nhan đề Mười Ngày Ở Huế . Cũng đã được đưa
lên Net trong blog của Phạm Tôn tại địa chỉ sau đây:
Tác
phẩm – Mười Ngày Ở Huế | Pham Ton's Blog (wordpress.com)
--Người
đầu tiên phổ biến toàn thể bài thơ của Dương Khuê ở dạng chữ quốc ngữ trong một
sưu tập các tác phẩm văn chương Việt Nam là Trần Trung Viên. Đó là bộ Văn Đàn Bảo Giám, được phát hành ở Hà Nội
lần đầu năm 1926. Khi in lần thứ 2 năm 1929 có thêm lời tựa của cụ Dương
Bá Trạc. Trong lần in năm 1934, có thêm lời tựa của Tản Đà. Sau khi đất nước
chia đôi năm 1954, bộ sách được in lại ở miền Nam năm 1968 với sự hiệu chính của
Hư Chu. Người viết những dòng này chân
thành cám ơn Gs. Phạm Lệ Hương đã tìm hộ từ kho tài liệu kỹ thuật số Gallica của
Thư viện Quốc gia Pháp các bộ Văn Đàn
Bảo Giám ấn bản đầu tiên năm 1926 và ấn bản thứ hai năm 1929.
Sau đây là bản chụp bài thơ từ trang 279 của ấn bản đầu tiên ở Hà Nội năm 1926:
Lời thơ phản ảnh cách nói của miền Bắc hồi trước: “giăng tà” (thay vì “trăng tà”), và có vài lỗi chính tả, điển hình cho tình trạng chính tả Việt ngữ ở miền Bắc đầu thế kỷ 20: “ngọn chúc” (thay vì ngọn trúc), “Chấn Võ” (thay vì Trấn Võ). Dương Khuê được gọi là “cụ Thượng Dương-Vân-Trì” vì Vân Trì là bút hiệu của ông. Tuy làm quan đến chức Tổng Đốc, khi về hưu, ông được tặng “hàm” (honorary title) Binh Bộ Thượng Thư.
Nhan đề của bài thơ (“tức cảnh”) cho ta thấy tác giả đã sáng tác nhân cảm hứng trước cảnh tượng trước mắt. Đó là một cảnh đêm sắp hết (đêm tàn) khi trăng đã xuống thấp chỉ còn ngang ngọn trúc. Trong cảnh yên tĩnh ấy, tác giả nghe thấy tiếng chuông từ đền Trấn Võ ở gần, rồi đến tiếng gà gáy sang canh ở huyện lỵ Thọ Xương. Xen vào đó là tiếng chày làm giấy từ làng An Thái (cũng được gọi là Yên Thái). Đó là một cảnh đẹp, trong cảnh có âm thanh. Đang say sưa trước khung cảnh thơ mộng như thế, nếu tác giả đột ngột khen một món ăn ngon thì ý thơ không liền mạch và không tự nhiên. Từ trước, những người đọc bài thơ đều chỉ thấy là một bài tả cảnh đẹp ở Hồ Tây, ngoại thành Hà Nội, và “canh gà” là tiếng gà gáy sang canh.
So sánh hai câu đầu của bài này với hai
câu viết về Huế do Phạm Quỳnh đăng trên tạp chí Nam Phong, chúng ta thấy câu đầu
của Phạm Quỳnh chỉ thuần túy tả cảnh (Gió đưa cành trúc la đà), trong
khi câu đầu của bài này (Phất phơ ngọn trúc trăng tà) cho ta thêm ý niệm
về thời gian trong ngày. Câu 2 rất giống nhau, chỉ khác ở chỗ câu của Phạm Quỳnh
nói đến chùa Thiên Mụ ở Huế, trong khi câu của Dương Khuê nói tới đền Trấn Võ
(cũng gọi là Trấn Vũ) ở Hà Nội.
Người
ở phường Thái Hòa
Huyện
Thọ Xương, Hà Nội
Tiếng
giỏi vang gần xa …
Tiếng
chuông Trấn Võ, canh gà Thọ Xương
Mịt
mùng khói tỏa ngàn sương,
Nhịp
chày Yên Thái, mặt gương Tây hồ.
Hai nhà biên
khảo Lê Thanh Hoàng Dân và Nguyễn Ngọc Thanh đồng ý với ông. Theo Nguyễn Ngọc
Thanh, Phạm Quỳnh đã lấy ý thơ của Dương Khuê để “viết lại cho hợp với cảnh và địa
danh ở Huế.”
Mặt khác, chúng ta cũng thấy Dương Khuê từng
sống ở Huế ba năm từ 1865 đến 1869, khi ông ở tuổi 26-29. Sau khi đậu Cử nhân
năm 1864 (với Nguyễn Khuyến đậu Thủ khoa), năm sau ông vào Kinh thi Hội. Không
đậu ngay, ông được Tùng Thiện Vương mời về nhà dạy con cháu học. Ông nán lại, sống trong phủ
Tùng Thiện vương chờ khoa thi sau. Năm Mậu Thìn (1868) đời vua Tự Đức, ông đậu Tiến sĩ, được bổ đi làm quan ở nhiều nơi
khác nhau. Nếu
câu ca dao “Gió đưa cành trúc la đà/Tiếng chuông Thiên Mụ canh gà Thọ Xương”đã
có ở Huế từ trước, rất có thể ông đã chịu ảnh hưởng của câu ấy khi viết “Tiếng
chuông Trấn Võ, canh gà Thọ Xương.”
Niễu niễu dao phong trúc
Thương thương Trấn Vũ chung
Thọ Xương đa cố cựu
Đồng mãi đốn Kê Khang
Yên tỏa Tây Hồ thủy
Chử kinh yên Thái hương
Hà thành tư mỹ cảnh
Tối nại khách tư hương.
Phú
Yên Online - Canh gà Thọ Xương Món ăn hay thời khắc? (baophuyen.vn)
Những chứng cứ ấy rất đáng được chú ý. Nhưng
nếu quả có bài thơ “Tối ức Thọ Xương thang” như thế trong Vân Đình Dương
Khuê Thượng Thư Tiên sinh Thi tập, thì tại sao ông (và nhà nghiên cứu mà
ông nhắc tới) không chụp, không scan bài thơ ấy ra để làm dẫn chứng? Bài thơ
ông trưng ra là một bài được đánh máy, với loại chữ trên computer thời Dương
Khuê chưa có. Công việc ấy làm mất thời giờ cùng công phu của các ông nhiều hơn.
Khi cho biết trong câu “canh gà Thọ Xương,” Dương Khuê đã dùng chữ “canh” với
nghĩa là “món canh,” tại sao ông không chụp để trưng chữ “canh” ấy ra? Bản
phiên âm ông đưa ra cũng có những chỗ không chính xác. Ông phiên âm câu 4 là “Đồng mãi đốn Kê
Khang” với hai chữ Kê Khang viết hoa như một danh từ riêng, trong khi câu
thơ chữ Hán là “Đồng mãi đốn kê thang”với hai chữ “kê thang” không viết hoa. Phiên
âm sai như thế, nghĩa khác đi rất nhiều. Ông phiên âm câu cuối là “Tối nại khách tư
hương”trong khi chữ thứ 5 của câu ấy không phải là chữ “hương.”Đó là chữ 量,có âm Hán
Việt là “lương”:
蒼蒼鎮武鐘
壽昌多故舊
同買燉雞湯
煙鎖西湖水
杵驚安泰鄉
河城斯美景
最耐客思量
Phiên âm:
Niểu niểu dao phong trúc,
Thương thương Trấn Vũ chung,
Thọ Xương đa cố cựu,
Đồng mãi đốn kê thang.
Yên tỏa Tây Hồ thủy,
Chử kinh Yên Thái hương.
Hà thành tư mỹ cảnh,
Tối nại khách tư lương.
Gió lay trúc
phất phơ, Chuông Trấn Vũ văng vẳng, Thọ Xương nhiều bạn cũ, Cùng đến mua
canh gà hầm. Khói tỏa mặt nước hồ Tây, Tiếng chày kinh động làng Yên Thái. Cảnh
đẹp ấy của Hà Thành, khiến khách rất nhớ nhung.
Nhà báo Đặng
Minh Phương viết tiếp, “Có nhà nghiên cứu, nhà giáo đã khẳng định “canh gà” ở
đây đúng là món canh nấu thịt gà,” nhưng ông không cho chúng ta biết “nhà
nghiên cứu, nhà giáo” ấy là ai.
SAI LẦM, HAY
TAI NẠN NGHỀ NGHIỆP CỦA MỘT CÔ GIÁO TRẺ
Tìm hiểu thêm
về chuyện này, tôi được biết như sau:
Ngày 12-9-2012,
cô giáo Hà Thị Thu Thủy dạy tiết cuối trong đề tài ôn tập ca dao cho học sinh lớp
7A10 tại trường Trung học Phổ thông Lômônôxốp ở Từ Liêm, Hà Nội. Ngày 4 tháng
10, một phụ huynh lớp ấy liên lạc với ban Giám hiệu nhà trường, phàn nàn rằng trong
bài tập môn Văn của con có câu “canh gà Thọ Xương là một món ăn ngon của Hà Nội”
nhưng câu ấy không được sửa và bài vẫn được cô giáo cho 8 điểm (trên 10). Sau khi
tìm hiểu và nhận được thêm thông tin từ các bạn của con, vị phụ huynh ấy vừa khiếu
nại với nhà trường, vừa tung tin ra trước dư luận. Sự việc sau đó được phát tán
trên mạng, nhiều phụ huynh nhập cuộc, đua nhau chỉ trích cô giáo và đòi kiểm
tra lại trình độ học vấn của cô. Nhà trường cho biết cô tốt nghiệp khoa Văn trường
Đại học Sư phạm Hà Nội thuộc loại “Giỏi,” và bảo vệ luận văn Thạc sĩ với số điểm
tối đa 10/10. Cô giáo Thủy giải thích rằng khi giảng bài thơ của Dương Khuê mà
cô gọi là ca dao, có học sinh hỏi, “Có phải đó là món canh của Hà Nội?” cô đã
trả lời, “Cũng có nhiều người hiểu như thế, các con cảm nhận như thế nào?” nhưng
sau đó không giảng lại rõ hơn cho các em. Có học sinh viết, “Hà Nội còn đặc sắc
với những món ăn nổi tiếng như canh gà Thọ Xương,” cô gạch dưới những chữ ấy bằng
mực đỏ và ghi nhận xét ở bên lề là “Sai.” Tuy nhiên, có lẽ vì không đủ thời giờ,
cô đã không sửa lại cho tất cả các em. Điều đáng nói là sau đó cô giáo Thủy nộp
đơn xin từ chức, trở nên trầm cảm nặng, phải vào bệnh viện. Sau khi ra khỏi bệnh
viện, cô tắt điện thoại cá nhân vì mệt mỏi trước búa rìu dư luận, không liên lạc
với ai nữa, và về quê.
Nhiều học sinh
mến cô, muốn cô trở lại trường. Một số các em lập một diễn đàn trên Facebook, lấy
tên là “Tìm lại công bằng cho cô Hà Thủy.” Trên diễn đàn ấy, em Hùng Hero viết
như sau, “Cô hỏi tôi, ‘Con biết ý nghĩa của câu thơ này không?’ Tôi
đáp, ‘Canh gà hầm ạ!’ Cả lớp bật cười, cô thì cười mỉm. Cô biết cậu
học trò bé bỏng đang xấu hổ. Cô bảo cả lớp trật tự rồi giảng cho tôi
biết đó là tiếng chuông chuyển sang canh gà gáy.”
Ban Giám hiệu
nhà trường nhận định là cô “không mắc lỗi về nhận thức” nhưng “mắc lỗi về nghiệp
vụ” do thiếu kinh nghiệm.”
Trong tháng 10
và 11-2012, nhiều bài trên báo mạng ở trong nước xuất hiện với những tiêu đề
như “Đâu rồi tính nhân văn?”, “Dư luận đang quá khắt khe với người thầy,” “Đừng
vội ‘ném đá’ cô giáo”… Tác giả các bài ấy cho rằng đây chỉ là một lỗi khá nhỏ của
một cô giáo trẻ mới vào nghề (với cô Thủy, đây là năm dạy học thứ ba). Các tác
giả ấy kêu gọi dư luận bớt khắt khe với cô:
Đừng
vội "ném đá" cô giáo - Tuổi Trẻ Online (tuoitre.vn)
SỰ THẬT VỂ BÀI
THƠ “TỐI ỨC THỌ XƯƠNG THANG”
Trong bài “Đã có thể khép lại câu chuyện ‘Canh
gà Thọ Xương’,” được phổ biến trên Net ngày 18-10-2012, Ts. Nguyễn Xuân Diện
của Viện Nghiên cứu Hán Nôm đăng một lời đính chính từ Facebook Phan Quang
Minh. Trong lời đính chính này, ông Phan Quang Minh viết như sau:
…Vậy
xin nói lại cho rõ, rằng những vấn đề trên hoàn toàn không có thực, chỉ là
trò đùa của hai bác nói trên…” (Nguồn: FB Phan Quang Minh).
Nói cách khác,
bài thơ “Tối ức Thọ Xương thang” nhà báo Đặng Minh Phương đưa ra trên báo mạng
Phú Yên online không phải là một bài thơ có thật của Dương Khuê. Bài ấy đã do
“một bác xin giấu tên,” có tình quen biết với Facebook Lê Quang, “tự phóng tác
ra,” rồi Lê Quang phổ biến trên Facebook. Chuyện Dương Khuê dùng chữ 羹 (với nghĩa là món ăn) chứ không phải chữ 更 (với nghĩa là canh khuya) cũng không hề
có.
Mấy chữ “stt”
trong lời Đính chính của ông Phan Quang Minh là cách viết tắt của “status,” tức
là một thông tin do một người dùng Facebook tạo ra để chia sẻ giữa những người
dùng Facebook với nhau. Facebook Lê Quang còn cho biết “bác xin giấu tên” nói với
ông rằng nhà văn quá cố Vũ Bằng (1913-1984) từng nói về các món ăn ngon của
vùng lân cận Hà Nội qua câu “Tương Bần, cà Láng, dưa La/Cá rô đầm Sét, canh
gà Thọ Xương,” trong khi thực ra chỉ có câu ca dao “Dưa La, cà Láng, nem
Báng, tương Bần/Nước mắm vạn Vân, cá rô đầm Sét.” Khi hỏi đến chứng cớ, tức
bút tích của Vũ Bằng, “bác xin giấu tên” không hề có:
Tễu
Việt: ĐÃ CÓ THỂ KHÉP LẠI CÂU CHUYỆN "CANH GÀ THỌ XƯƠNG"
(chuteuyeuquy.blogspot.com)
Trong một bài
phỏng vấn dành cho nhà truyền thông Mặc Lâm của đài RFA ngày 20-10-2012, Ts.
Nguyễn Xuân Diện cho biết thêm: Vị xin giấu tên ấy là một cụ già 95 tuổi, “ngày
xưa đã giao du với Nguyễn Bính, Đinh Hùng và các nhà thơ khác.” Được 95 tuổi
năm 2012, ông cụ hẳn sinh ra năm 1917, hơn Nguyễn Bính (sinh năm 1918) 1 tuổi,
hơn Đinh Hùng (sinh năm 1920) 3 tuổi. Cụ thông thạo chữ Hán và có tài làm thơ.
Bài “Tối ức Thọ Xương thang” cụ bịa ra để gán cho Dương Khuê là một bài thơ ngũ
ngôn lưu loát. Hai câu 5 và 6 đối nhau rất tề chỉnh. Giữa cảnh tượng một cô
giáo trẻ bị đấu tố một cách hung hăng vì ý nghĩa của mấy chữ “canh gà Thọ
Xương,” có vẻ cụ muốn tung hỏa mù (chưa chắc cách hiểu nào là đúng) khiến mọi
người hoang mang, hầu giảm bớt phần nào sự hung hãn trong việc kết tội cô giáo.
Nhưng nhận thức được rằng dù sao thì xuyên tạc ý nghĩa thơ của tiền nhân cũng
là điều sai trái, ngay hôm sau cụ đã thú nhận chuyện bịa đặt của mình và “xin
được giấu tên.” Nếu còn tại thế đến năm nay (2024), cụ hẳn được 107 tuổi.
Ts. Nguyễn
Xuân Diện kết luận, “Đấy chỉ là những điều họ bày đặt ra cho vui vẻ trong thời
gian căng thẳng như thế này thôi, chứ không phải là một câu chuyện thật.”
Câu
chuyện “canh gà” — Tiếng Việt (rfa.org)
Trong ngày
19-10-2012, ba tạp chí điện tử ở trong nước cùng viết về chuyện này. Tạp chí Tri
Thức (NewsVN) viết, “Không có chuyện 'canh gà Thọ xương' là món ăn”:
Không
có chuyện 'canh gà Thọ xương' là món ăn - Giáo dục - ZNEWS.VN
Tạp chí điện tử
Giáo dục Việt Nam viết, “Món ‘canh gà Thọ Xương’ chỉ là sản phẩm tưởng
tượng của dân mạng”
Tạp chí điện tử
Tiền Phong, cơ quan trung ương của Đoàn Thanh Niên CS Thành phố HCM, viết,
“Món “canh gà” và trò đùa thời internet”:
Món
“canh gà” và trò đùa thời internet (tienphong.vn)
Đa số những người
quan tâm tới văn học ở trong nước đã lấy lại sự bình tâm về chuyện này.
NGUYÊN TÁC BÀI
THƠ CỦA DƯƠNG KHUÊ Ở DẠNG CHỮ NÔM
Theo PGS TS Trịnh Khắc Mạnh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm đương nhiệm (1999-2013), trong
thư viện của Viện có cuốn Vân Trì Thi Thảo, tập thơ chữ Nôm của Dương
Khuê. Cuốn ấy mang ký hiệu VHv. 2482. Phía sau là bài thơ của Dương Khuê trong
cuốn ấy, với chữ Canh 更 là đơn vị
chỉ thời gian dành cho ban đêm:
So với bản Trần Trung Viên in trong Văn Đàn Bảo Giám, bản chữ Nôm này có hai điểm khác biệt:
--Tên bài thơ: Trần Trung Viên gọi là bài
“Hà Nội tức cảnh,” bản chữ Nôm này là “Hà Nội tứ cảnh.”
--Câu 4 ở bài trong Văn Đàn Bảo Giám
là “Dịp chày Yên Thái.” Câu 4 trong bản này là “Tiếng chày Yên Thái.”
Quan trọng nhất, với chữ Canh: Nhà thơ Dương Khuê đã dùng chữ 更
với ý
nghĩa đơn vị chỉ thời gian ban đêm.
KẾT LUẬN
Ts. Nguyễn Xuân Diện cho biết bài thơ “Tối
ức Thọ Xương thang” chỉ là một trò đùa chứ không phải bài thơ đích thực của
Dương Khuê ngày 18-10-2012. Ông nói thêm về ông cụ xin giấu tên ngày 20-10-2012.
Trong ngày 19-10-2012, ít nhất ba tạp chí điện tử có tầm vóc ở trong nước đã bình
luận về chuyện ấy như đã nói trên. Khi nhà báo Đặng Minh Phương lên tiếng báo động
và đưa bài “Tối ức Thọ Xương thang” lên báo mạng của đảng bộ CS tỉnh Phú Yên
ngày 13-02-2013, những lời đính chính đã được phổ biến từ 4 tháng trước đó. Đáng
tiếc ở chỗ nhà báo Đặng Minh Phương và đảng bộ CS tỉnh Phú Yên đã không biết đến
những lời đính chính ấy. “Canh gà Thọ Xương” vẫn có nghĩa như chúng ta luôn
luôn hiểu từ trước: tiếng gà gáy sang canh từ địa điểm Thọ Xương.
