Gửi 20 triệu cư dân
ĐBSCL bấy lâu
không được quyền cất tiếng
nói.
Gửi Ngoại Trưởng Hoa Kỳ Marco
Rubio.
Gửi Nhóm Bạn Cửu Long.
Với chính sách thiếu nhất quán và luôn “xoay trục”, với
tổng số đầu tư không đáng kể, trong suốt 50 năm qua
kể từ sau 1975, Hoa Kỳ gần như không có động thái tích cực và hiệu quả nào
ngăn chặn sự bành trướng lấn lướt của Trung Quốc – không chỉ trên lưu vực
sông Mekong – mà cả Biển Đông. Để có thể đối
trọng
với Bắc Kinh, dĩ nhiên, Washington cần có một tầm nhìn chiến
lược, chấp nhận một cái giá tương xứng phải trả hầu có thể phục hồi ảnh hưởng đã
có bấy lâu trên Bàn cờ Sông Mekong.
NGÔ THẾ VINH
*
LỜI
GIỚI THIỆU: Suốt
ba chục năm qua, hàng chục triệu dân cư các nước sống trong lưu vực sông Mekong
đã hứng chịu lũ lụt hạn hán ngày càng nặng nề thường xuyên hơn. Nguồn thực phẩm
cho họ trên lưu vực cạn kiệt dần và môi trường sống không còn lành mạnh để cưu mang họ
và con cháu. Những thiệt thòi này phần lớn là do những công trình thủy điện
Trung Quốc và Lào, từ thượng nguồn tích lũy giáng xuống họ. Trung Quốc là thủ phạm và cũng là tác nhân chính cho các
công trình ở Lào. Khu vực này là vùng tranh chấp địa chính trị quan trọng giữa
Trung Quốc và Hoa Kỳ. Từng bước một, Trung Quốc đã hoàn thành 12 đập lớn nhất trên
dòng chính sông Mekong, bất chấp mọi phản đối của dân cư và chính quyền hạ vực. Hoa Kỳ bất lực trước
tất cả các diễn tiến này ngay từ bước đầu và gần đây đã rút về lá bài chủ của
mình không cho Mekong Dam Monitor (MDM), một tổ chức theo dõi và báo cáo hoạt động của các hồ chứa trên
toàn lưu vực hoạt động. Bài
tham luận này của BS Ngô Thế Vinh, một nhà hoạt động môi
sinh bền bỉ, trình
bày về chiến lược Mekong thiếu
nhất quán
của Hoa Kỳ như một thất bại trên lưu vực Sông Mekong. PHẠM
PHAN LONG, PE
THÁC
BA / TUOBA / 托巴:
MỘT PHÁT HIỆN NGOẠN MỤC CỦA MDM
Hình 1: Thác Ba / Tuoba / 托巴 con đập thủy điện dòng chính bậc thềm Vân Nam thứ 12 của Trung Quốc đã bị hệ thống vệ tinh Hoa Kỳ phát hiện và theo dõi: hình trái, là công
trường xây cất con đập Thác Ba (thời điểm 29.01.2024), hình phải, con đập Thác
Ba 1400 MW đã lấy đầy nước vào hồ chứa trong mùa khô (thời điểm 23.06.2024) và
bắt đầu gây thêm ảnh hưởng tiêu cực tới dòng chảy sông Mekong hạ nguồn. Đây
phải được ghi nhận là một thành tích ngoạn mục của MDM với Eyes on Earth.
[nguồn: Stimson Center / Mekong Dam Monitor]
Phát hiện mới đây về con đập thủy điện Thác Ba / Tuoba / 托巴, trên dòng chính sông Lan Thương
(Lancangiang / 澜沧江) – tên Trung Quốc của con sông Mekong Vân Nam, là
con đập thứ 12 công suất lên tới 1400 MW (tương đương với con đập Mạn Loan /
Manwan / 漫湾 ). Trung
Quốc đã âm thầm khởi công xây cất không có thông báo chính thức nào cho Ủy Hội
Sông Mekong MRC và 4 quốc gia Hạ nguồn
[Lào, Thái, Cam Bốt và Việt Nam], nhưng con đập Thác Ba đã bị những “con
mắt” của hệ thống vệ tinh Hoa Kỳ MDM (Mekong Dam Monitor) phát hiện và theo
dõi từ lúc khởi xây cho tới khi hoàn tất lấy đầy nước vào hồ chứa. Khám phá trên
chỉ có thể thực hiện được nhờ MDM sử dụng hình ảnh vệ tinh theo dõi toàn lưu
vực sông Mekong. Vào tháng 3 năm 2023 Stimson đã công bố hình ảnh từ Planet
Labs cho thấy con đập Thác Ba / Tuoba đã hoàn thành việc xây dựng và vào khoảng
tháng 2 năm 2024 bắt đầu lấy nước vào hồ chứa. Trong vòng chưa đầy năm tháng (06.2024),
được ước tính với dung lượng tối đa với 1215 tỷ mét khối nước. https://www.stimson.org/2024/mekong-dam-monitor-annual-report-2023-2024/
[Hình 1]
Đã không có thông báo nào được gửi đến Ủy
Hội Sông Mekong MRC hoặc các bên liên quan ở hạ lưu, và rằng đập lấy nước đầy
hồ chứa trong mùa khô (trong khi hạ lưu cần nước), chứ đừng nói đến việc xây
dựng đập đã hoàn thành.
MEKONG
DAM MONITOR – EYES ON EARTH QUAN TRỌNG RA SAO?
Trung Quốc đã hoàn thành đập
thủy điện đầu tiên Mạn Loan / Manwan trên dòng chính sông Mekong
vào năm 1995 trong bí mật do đó không gặp sự phản đối. Họ không ngừng xây dựng, đến năm 2020, Trung Quốc
đã xây xong một chuỗi 11 đập, mặc dù tác động của chúng
nhưng Trung Quốc đã không chia sẻ dữ liệu
với bất kỳ quốc gia nào trên sông Mekong. Trong thời gian đó, không có sự phản
đối chính thức nào ở cấp nội các từ bất kỳ nước láng giềng nào của sông Mekong và
chỉ có những tuyên bố cảnh báo ngoại giao từ Hoa Kỳ. Vào tháng 12 năm 2020, sau
15 năm hành động đơn phương của Bắc
Kinh,
Hoa Kỳ cuối cùng đã hành động và thành lập Tổ chức Giám sát Đập Mekong
(MDM / Mekong Dam Monitor) để báo cáo tất cả thông tin về các đập Mekong theo thời
gian thực, công bố hoạt động của các hồ chứa và tác động môi trường của chúng
đối với lưu vực sông Mekong.
Mekong
Dam Monitor / MDM là
một hệ thống trực tuyến nguồn mở có khả năng giám sát theo dõi gần như trong thời gian thực (near-real time monitoring) các con đập thủy điện và những tác động môi
trường trong lưu vực sông Lancang-Mekong. Dự án
này là kết quả hợp tác Chương trình Đông Nam Á của Trung tâm Stimson và Eyes
on Earth, Inc. (Mắt
Trên Trái Đất). MDM sử dụng cảm biến từ xa (remote sensing), với các hình ảnh vệ tinh được phân tích
qua Hệ thống
Thông tin Địa lý GIS (Geographic Information System) để cung cấp thông tin gần như thời
gian thực và tải xuống những dữ liệu với nhiều chỉ số mà trước đây chưa bao giờ được biết nơi lưu vực sông
Mekong. Những dữ liệu này được phổ biến rộng rãi cho sử dụng công cộng và
nghiên cứu, có thể tải xuống hoàn toàn miễn phí. Những thông tin từ MDM là vô cùng phong phú và
thiết yếu cho các quốc gia Mekong – dĩ nhiên trong đó có Việt Nam là một nước
cuối nguồn. Có thể kể một vài tiềm năng của MDM:
_ Phân tích trữ lượng nước của chuỗi đập bậc
thềm Vân Nam 2016-2025.
_ Tạo mô hình dòng chảy tự nhiên của sông
Mekong qua các trạm quan trắc 1992-2025.
_ So sánh bản đồ dữ liệu qua thời gian như:
lượng mưa, độ ẩm bất thường bề
mặt hay nhiệt độ bất thường bề mặt trong
lưu vực.
_ Bản đồ tất cả các con đập với kết nối trong
toàn lưu vực, và còn nhiều hơn nữa…
Chỉ riêng nhóm dự án MDM thuộc Trung Tâm Stimson hiện nay bao gồm
5 người: với 2 đồng trưởng nhóm là Alan Basist và Brian
Eyler, cùng với 2 thành viên truyền thông và phụ tá là Regan Kwan, Courtney Weatherby, và thêm Claude Williams, là thành viên Nghiên cứu. https://www.stimson.org/project/mekong-dam-monitor/
Hình 2a – Năm 1995, theo tài liệu Tỉnh ủy Vân Nam, đã có 14 dự án đập bậc thềm trên sông Lan Thương (澜沧江 / Lancang River Cascade). Hình cắt dọc (Longitudinal Profile) theo cao độ (elevation) 14 con đập bậc thềm Vân Nam.
*
Hình 2b: Năm 2019, theo EOForChina https://www.eoforchina.env.dtu.dk/field-sites/lancang hiện có 16 dự án đập bậc thềm trên sông Lan Thương. Hình cắt dọc (Longitudinal
Profile) cho thấy tính đến tháng 1/2025, đã có 12 trong số 16 con đập Bậc Thềm Vân Nam được hoàn tất. [Updated
by Peter Bauer-Gottwein on 29 August 2019]
Hình 2c: Vị trí 12 con đập dòng chính trên khúc sông Lancang-Mekong đã hoàn tất. Thời
điểm tháng 02.2024, con đập dòng chính thứ 12 Thác Ba / Tuoba / 托巴 đã xây xong và Trung Quốc đã không thông báo gì cho các quốc gia hạ
nguồn hay Ủy Hội Sông Mekong MRC. Giới chuyên gia môi sinh thường
xuyên theo dõi các bước khai thác sông Lancang-Mekong bấy lâu đã cùng đưa ra
một nhận định “Trung Quốc đã không hề để lại được một “hồ sơ theo dõi tốt / no good track
records.” [nguồn:
Bản đồ của Stimson Center thời điểm tháng 2/2024, Mekong Dam Monitor 2024]
TIẾNG KÊU CỨU CỦA BRIAN EYLER TỪ
STIMSON CENTER.ORG
Sáng
thứ Sáu 24.01.2025, KS Phạm Phan Long người bạn đồng hành bền bỉ với người
viết suốt 30 năm trên dòng Mekong, đã chuyển cho một mẩu tin nhắn trên
Facebook của Giám đốc Brian Eyler từ Trung Tâm Stimson như sau:
“Nhóm chúng tôi tại Trung tâm Stimson đã nhận được tin xấu
hôm nay 20.01.2025. Hầu hết công việc về sông Mekong của chúng
tôi được hỗ trợ bởi các tài khoản của chính phủ Hoa Kỳ từ Bộ Ngoại Giao và
USAID. Chúng tôi được lệnh phải ngừng công việc về các khoản tài trợ đó trong
90 ngày cho đến khi xét duyệt thêm. Và điều đó có nghĩa là chương trình Đông
Nam Á của chúng tôi có thể không thể duy trì hoạt động. Nếu bạn cảm thấy mình đã
được hưởng lợi từ công việc tốt của Mekong Dam Monitor (MDM) trong nhiều năm
qua hoặc bất kỳ nỗ lực tốt nào của chúng tôi, tôi muốn bạn cân nhắc quyên góp
cho Trung tâm Stimson.
Công việc của chúng tôi mang lại lợi ích trực tiếp cho
hàng triệu người ở khu vực sông Mekong và giáo dục thế giới về lý do tại sao
dòng sông này, con người và nền văn hóa của nó lại quan trọng đến như vậy.
Khoản tài trợ của chúng tôi là 125.000 đô la để trang trải
cho một nhóm gồm năm người làm việc trong ba tháng tới. Chúng tôi có gia đình,
thế chấp, nợ nần và các nhu cầu phải được đáp ứng. Và chúng tôi có thể làm được
nhiều việc tốt với khoản đóng góp của bạn. Chỉ tính riêng ngày hôm nay, chúng tôi đã quyên góp được 52.500
đô la. Vì vậy, vẫn còn hy vọng. Nếu bạn muốn đóng góp, vui lòng nhấp vào
liên kết bên dưới để tìm hiểu thêm. Vui lòng ghi chú vào mục gửi khoản đóng góp
của bạn để hỗ trợ Chương trình Stimson Center Southeast Asia. Cảm ơn bạn
đã quan tâm vì chúng tôi rất trân trọng điều đó.” Brian Eyler.
Hình
4: Brian Eyler, có bằng
MA của Đại học California, San Diego và bằng BA của Đại học Bucknell,
Pennsylvania, lãnh đạo Chương trình Đông Nam Á và Chương trình Năng lượng, Nước và
Phát triển Bền vững của Stimson Center. Ông là chuyên gia về
các vấn đề xuyên biên giới ở khu vực sông Mekong và chuyên về hợp tác kinh tế
của Trung Quốc với Đông Nam Á, Brian đã có hơn 15 năm sống và làm việc tại Trung Quốc và trong nhiều
năm qua
đã tiến hành nghiên cứu sâu rộng với các bên liên quan ở khu vực sông Mekong.
Ông được biết tới như là tiếng nói hàng đầu
về các vấn đề an ninh môi trường, năng lượng và nước ở sông Mekong. Brian là
đồng lãnh đạo của Mekong Dam Monitor
/ MDM.
Là tác giả cuốn sách Last Days of the
Mighty Mekong, được Zed Books xuất bản vào năm 2019.
Điều mà Brian Eyler gọi là “Tin Xấu” có nguồn gốc từ đây:
Hình 5: Quyết Định của Tổng thống
Đánh giá lại và sắp xếp
lại Viện trợ nước ngoài của Hoa Kỳ.
Lệnh hành pháp, ngày 20
tháng 1 năm 2025.
Quyết định của Hành
pháp, ký ngày 20.01.2025: Cắt ngân khoản viện trợ 90 ngày trên toàn cầu [ngoại
trừ 2 quốc gia Do Thái & Ai Cập], để đánh giá lại và sắp xếp lại Viện trợ
nước ngoài của Hoa Kỳ. Và Stimson Center là một trong nạn nhân của quyết định
ấy.
Theo thẩm quyền được trao cho tôi với tư cách là Tổng thống
theo Hiến pháp và luật pháp của Hoa Kỳ, tôi ra lệnh như sau: Trích dẫn Mục 1, 2 và 3 (a) & (e)
Mục 1. Mục đích. Ngành công nghiệp viện trợ nước ngoài và bộ máy hành
chính của Hoa Kỳ không phù hợp với lợi ích của Hoa Kỳ và trong nhiều trường hợp
trái ngược với các giá trị của Hoa Kỳ. Họ phục vụ để làm mất ổn định hòa bình
thế giới bằng cách thúc đẩy các ý tưởng ở các quốc gia nước ngoài trái ngược
hoàn toàn với mối quan hệ hài hòa và ổn định trong và giữa các quốc gia.
Mục 2. Chính sách. Chính sách của Hoa Kỳ là không giải ngân thêm bất kỳ khoản
viện trợ nước ngoài nào của Hoa Kỳ theo cách không hoàn toàn phù hợp với chính
sách đối ngoại của Tổng thống Hoa Kỳ.
Mục 3. (a) Tạm dừng viện trợ phát triển nước ngoài của Hoa Kỳ trong 90
ngày để đánh giá hiệu quả theo chương trình và tính nhất quán với chính sách đối
ngoại của Hoa Kỳ. Tất cả các trưởng phòng và cơ quan chịu trách nhiệm về các
chương trình hỗ trợ phát triển nước ngoài của Hoa Kỳ phải ngay lập tức tạm dừng
các nghĩa vụ và khoản giải ngân mới của các quỹ hỗ trợ phát triển cho các quốc
gia nước ngoài và các tổ chức phi chính phủ, tổ chức quốc tế và nhà thầu đang
thực hiện trong khi chờ xem xét các chương trình đó về hiệu quả chương trình và
tính nhất quán với chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ, sẽ được tiến hành trong
vòng 90 ngày kể từ lệnh này. Văn phòng Quản lý và Ngân sách (OMB) sẽ thực thi lệnh
tạm dừng này thông qua thẩm quyền phân bổ của mình”… (e) ngoại trừ viện trợ lương thực khẩn
cấp và tài trợ quân sự cho 2 quốc gia Do Thái và Ai Cập. [Hết trích dẫn] NHÀ TRẮNG, Ngày 20 tháng 1 năm 2025.
…
Sau
Chiến Tranh Việt Nam 1975, toàn bộ quân đội Hoa Kỳ rút ra khỏi
Việt Nam. Sự
vắng bóng của Hoa Kỳ trong vùng Đông Nam Á đã để lại một khoảng trống địa dư
chính trị, và đây cũng chính là cơ hội để một Trung Quốc đầy tham vọng mau
chóng lấp đầy. Với sức bành trướng của Bắc Kinh từ kinh tế tới quân sự ngày
càng đè nặng trên các quốc gia trong lưu vực sông Mekong, cộng thêm với những
động thái hung hãn của Trung Quốc nhằm tiến tới: “Tây Tạng Hóa Biển
Đông/ Tibetization of South China Sea”, nói theo ngôn từ rất tượng hình của
B.A. Hamzah, thuộc Viện Hàng hải Mã Lai (MIMA),
đã trực tiếp đe dọa tới
những quyền lợi thiết thân của nước Mỹ, nên đã đến lúc chính quyền Mỹ không thể
không quan tâm tới sự lớn mạnh của Trung Quốc, một quốc gia đông dân nhất thế giới đang nhanh chóng vươn lên
như một siêu cường cả về kinh tế lẫn quân sự. Bắc Kinh không chỉ cạnh tranh ráo
riết mà còn tham vọng vượt qua Mỹ trong thập niên tới của thế kỷ này. Nguy
hiểm hơn nữa, nói theo ngôn từ của Jane Perlez, báo New York Times, đó là một “cạnh
tranh mất-còn / zero-sum game”. Do đó, sự trở lại với khu vực Đông
Nam Á của Hoa Kỳ phải là một tiến trình tất yếu chứ không phải là ngẫu nhiên.
Hoa
Kỳ là một trong những nước tài trợ cho Ủy Hội Sông Mekong
MRC bấy lâu,
đồng thời cũng đã từng viện trợ cho các quốc gia Mekong, và có tiếng nói ảnh
hưởng trên các tổ chức ngân
hàng lớn của thế giới như World Bank/ WB và Asian Development Bank/ ADB… Với tư
thế đó cùng với hành động tích cực dấn thân, Hoa Kỳ hy vọng có thể tìm lại thế
đứng, hay ít ra cũng có một “vai trò đối trọng” hạn chế được
phần nào sức bành trướng của Trung Quốc trong toàn lưu vực.
MỘT KHỞI ĐẦU TỪ HÀNH PHÁP: LMI 2009
Từ Hội nghị ASEAN
[Hiệp Hội Các Quốc Gia Đông Nam Á], ngày 23-07-2009, theo yêu cầu của Mỹ đã có
thêm một cuộc họp bên lề của Ngoại trưởng 5 nước: phía Mỹ là Hillary Clinton,
cùng với 4 Ngoại trưởng vùng Hạ Lưu Sông Mekong bao gồm có Thái, Lào, Cambodia
và Việt Nam tại Phuket, Thái Lan. Đại diện cho Việt Nam lúc đó là Ngoại trưởng
Phạm Gia Khiêm kiêm Phó Thủ tướng.
Ngoại trưởng Mỹ
Hillary Clinton đã nhấn mạnh tới tầm quan trọng của vùng Hạ Lưu Sông Mekong
và vai trò mỗi quốc gia trong lưu vực đối với Hoa Kỳ, cùng
với cam kết hỗ trợ nhằm thăng tiến hòa bình và thịnh vượng cho khu vực ASEAN* như một toàn thể. Ngoại trưởng 4 nước
Thái, Lào, Cambodia và Việt Nam hoan nghênh sự hợp tác chặt chẽ hơn của Hoa Kỳ
với các quốc gia Hạ Lưu trong những lãnh vực có ý nghĩa hỗ tương nhằm bảo đảm
sự phát triển bền vững trong vùng.
Tiếp theo đó là một
tuyên cáo, liên quan tới những vấn đề quan tâm chung, đặc biệt là trong các
lãnh vực Môi trường, Y tế, Giáo dục, và Phát triển Hạ tầng
(infrastructure
development) trong khu vực.
Bộ Ngoại Giao Mỹ cũng
đã lên tiếng bày tỏ mối quan tâm về ảnh hưởng tác hại từ những con đập thủy
điện đối
với “An Ninh Lương Thực” trong vùng, trong đó phải kể tới tầm quan
trọng của nguồn cá sông Mekong là nguồn protein chính đối với cư dân.
Ngoại trưởng 5 nước đã
thảo luận về lãnh vực biến đổi khí hậu * và làm thế nào để đáp ứng có
hiệu quả. Các Ngoại trưởng đã xét duyệt những nỗ lực đang tiến hành,
và đồng ý mở ra những lãnh vực hợp tác mới; và đặc biệt hoan nghênh sáng
kiến “Kết Nghĩa Giữa Hai Ủy Hội Sông Mekong và Sông Mississippi /
Sister-River Partnership” nhằm chia sẻ kinh nghiệm chuyên môn
trong các lãnh vực thích ứng với biến đổi khí hậu, đương đầu với lũ lụt và hạn
hán, khai thác thủy điện và lượng giá ảnh hưởng, quản lý nguồn nước và quan tâm
tới an ninh lương thực.
Sáng Kiến Hạ Lưu
Mekong (LMI/ Lower Mekong Initiative) của Ngoại trưởng Hillary Clinton, với
mục đích là tạo thuận và phối hợp cách ứng xử trước những thách đố trong phát
triển của toàn lưu vực qua các hội nghị trao đổi thông tin kỹ thuật, những cuộc hội
thảo huấn luyện, và những thăm viếng khảo sát.
Chỉ
với 22 triệu MK dự chi
– phải nói là quá ít, cho các chương trình môi sinh của 4 quốc gia Hạ Lưu sông
Mekong; một phần ngân khoản ấy còn được sử dụng cho việc “Kết Nghĩa
giữa hai Ủy Hội Sông Mekong và Mississippi”
và cả cho
cơ quan USAID trong việc nghiên cứu ảnh hưởng thay đổi khí hậu trên nguồn nước,
an ninh lương thực và
trên cuộc sống cư dân trong lưu vực.
Theo Aviva Imhof,
nguyên Giám Đốc truyền thông của Mạng Lưới Sông Quốc Tế
(International Rivers
Network) thì Cơ Quan Khảo Sát
Địa Chất Mỹ/ USGS có thể hỗ trợ phần kỹ thuật trong việc thu thập dữ kiện về
thủy văn (hydrology), sinh thái (ecology), lưu lượng phù sa (sediment flows) và phẩm chất nước với bảo đảm rằng những thông tin ấy được phổ
biến rộng rãi tới quần chúng.
Sáng kiến Hạ Lưu
Mekong được xem là có phần nào ảnh hưởng tới động lực phát triển trong lưu vực,
và gây sự chú ý tới những vấn đề địa dư chính trị đang bị thử thách.
Cho dù thực chất ban đầu là chưa đáng kể, nhưng dấu hiệu tái cam kết của Mỹ với
các quốc gia Mekong và ASEAN có thể khiến Trung Quốc phải quan tâm nhiều hơn tới các cộng đồng cư dân và các chính phủ hạ lưu sông
Mekong.
TNS JIM WEBB VÀ GIỚI LẬP PHÁP HOA KỲ
Nguyên Thượng
nghị sĩ Jim Webb là một khuôn
mặt nổi bật trong giới lập pháp Hoa Kỳ từ hơn một thập niên trước, như
một nhà hoạt động môi sinh, có tiếng nói
mạnh mẽ bảo vệ con sông Mekong và cư dân sống
trong lưu vực.
Trong một thông cáo báo chí, TNS Jim Webb khẳng định: “Hoa Kỳ và
cộng đồng thế giới có một cam kết chiến lược và nghĩa vụ tinh thần nhằm bảo vệ
sức khỏe và an sinh của cư dân sống phụ thuộc vào con sông Mekong với nguồn tài
nguyên và nếp sống của họ.” [Former
Senator Jim Webb’s
Press Releases 12/ 08/ 2011]
Cùng với tiếng nói từ
Bộ Ngoại Giao bên
Hành Pháp, đã có sự cộng hưởng tới giới Lập Pháp là Thượng viện Hoa Kỳ. TNS
Jim Webb với tư cách là Chủ tịch Tiểu Ban Đông Á và Thái Bình Dương Sự
vụ của Thượng viện (Senate East Asia and Pacific Affairs Subcommittee), đã hoạt
động rất
tích cực từ nhiều năm nhằm ngăn ngừa những tổn hại không thể đảo nghịch về môi
trường do hậu quả của các đập thủy điện trên sông Mekong
thượng nguồn.
Năm 2009, TNS Webb đã
thực hiện chuyến du hành 2 tuần qua 5 quốc gia Đông Nam Á để khảo sát các dự án
phát triển sông Mekong và các phương thức sử dụng nước xuyên lưu vực. Ông cũng
vận động lôi kéo được nhiều viên chức ngoại giao Hoa Kỳ, các chánh trị gia
hoạch định chánh sách, các chuyên gia môi trường và giới học giả quan tâm tới
những nguy cơ phá vỡ sự cân bằng hệ sinh thái của con sông Mekong và tầm quan
trọng của sông Mekong trong phát triển kinh tế và xã hội của vùng Đông Nam Á.
Hình 7: Thủ Tướng Hun
Sen – người luôn luôn ủng hộ mọi dự án đập Trung Quốc trên sông Mekong,
đang tiếp Thượng Nghị Sĩ Jim Webb ngày 19/ 08/ 2009 trong chuyến du hành qua 5
quốc gia Đông Nam Á để khảo sát các dự án phát triển sông Mekong và phương
thức sử dụng nước xuyên lưu vực. [nguồn: Office of Senator Jim Webb]
Ngày 23 tháng 09, 2010, TNS Jim Webb cũng đã tổ chức
được một buổi điều trần
trước Ủy Ban Ngoại Giao Thượng Viện với đề tài: “Thách Đố về Nước và An
Ninh Khu Vực Đông Nam Á/ Challenge to Water and Security in Southeast Asia”. Ngoài tiếng nói
của Joseph Yun Phụ tá Thứ Trưởng Ngoại giao đặc trách Đông Nam Á phía Hành
pháp, còn có những tiếng nói thẩm quyền và uy tín từ các tổ chức Phi Chánh phủ từ The Stimson Center như Richard Cronin
[R. Cronin là lãnh đạo tiền nhiệm trước Brian Eyler], International Rivers
Network như Aviva
Imhof, và Dekila Chungyalpa từ Greater Mekong Program World Wildlife Fund for Nature.
Ủy
Ban Ngoại giao Thượng viện sau đó đã chuẩn thuận
một nghị quyết kêu gọi
các đại diện Hoa Kỳ nơi các ngân hàng phát triển đa quốc gia (multilateral
development banks) cần tuân thủ triệt để “những tiêu chuẩn quốc tế về môi
trường” trong bất cứ một tài trợ ngân sách nào cho dự án đập thủy điện
trên dòng chính sông Mekong. Nghị quyết này như một tăng
cường hỗ trợ cho Ủy
Hội Sông Mekong MRC tuân hành thủ tục PNPCA “tham khảo trước / prior consultation process” cho
mỗi dự án xây đập và đồng thời cũng kêu gọi cả Miến Điện và Trung Quốc gia tăng hợp tác với
MRC.
BẢN NGHỊ QUYẾT S. Res. 227 CỦA THƯỢNG VIỆN MỸ
Nghị Quyết S.Res. 227 với bảo trợ của 3 TNS Jim Webb,
Virginia, James Inhofe, Oklahoma và Richard Lugar, Indiana được bỏ
phiếu thông
qua ngày 07/07/2011 với văn bản nội dung chi
tiết như
sau: (2)
“Mekong là con sông dài thứ 12 trên thế giới, bắt nguồn từ cao
nguyên Tây Tạng và chảy suốt 3 ngàn dặm qua Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan,
Lào, Cambodia và Việt Nam. Khúc sông Mekong Hạ Lưu là nguồn nước ngọt, nguồn
thực phẩm và cơ hội kinh tế cho hơn 60 triệu dân lưu vực.
Sự
đa dạng sinh học của sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon, với
khoảng 1500 chủng loại cá trong số đó có hơn 1/3 thuộc loại di ngư (migratory fish), ngược dòng Mekong và
các phụ lưu trong chu kỳ sinh sản và tăng trưởng; đa số thuộc loại cá đánh bắt
trao đổi thương mại.
Sông
Mekong cũng là cái nôi của 2 quốc gia xuất cảng gạo lớn nhất là Thái Lan* và Việt Nam và
là vựa cá nước ngọt lớn nhất với 4 triệu tấn mỗi năm trị giá lên tới 9 tỉ MK và
cũng chiếm tới 80% lượng protein động vật của cư dân lưu vực.
*[Ghi chú của người
viết: vựa lúa của Thái Lan
chủ yếu phụ thuộc vào đồng bằng châu thổ sông Chao Phraya chứ không phải sông
Mekong]
Trung
Quốc đã xây 11 con đập
trên dòng chính Mekong thượng lưu; và còn tiếp tục xây thêm nhiều con đập khác
nữa. Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam cũng đang hoạch định xây hoặc tài trợ
cho 11 con đập dòng chính trên khúc sông Mekong hạ lưu. Các cuộc nghiên cứu
khoa học đã rất quan tâm tới ảnh hưởng tác hại của các con đập dòng chính trên
dòng chảy, nguồn cá và sinh vật hoang dã.
MRC
là một tổ chức bao gồm 4 nước Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam qua
một Hiệp Định Hợp Tác Phát Triển Bền Vững được ký kết tại Chiang Rai
tháng 04/1995 với thỏa thuận hợp tác quản lý con sông Mekong, phát triển
theo hướng bền vững, mang lại lợi ích cho tất cả các quốc gia trong lưu
vực.
Mọi
thành viên MRC cùng đồng ý “bằng mọi cố gắng phòng tránh, làm nhẹ hay giảm thiểu
những hậu quả tác hại trên môi trường, đặc biệt với lượng và phẩm chất nước, hệ
sinh thái nước (aquatic ecosystem), và sự cân bằng sinh
thái của toàn con sông, do phát triển và sử dụng các nguồn nước Lưu vực Sông
Mekong.” [Điều 7, Mekong Agreement 1995]
MRC
đã bảo trợ cho công trình Lượng Giá Môi Sinh Chiến Lược (SEA
/ Strategic
Environmental Assessment by ICEM [International Centre for Environmental
Management Oct 2010), đối với dự án các con đập dòng chính hạ lưu sông Mekong, và đã
đi tới kết luận là các con đập có thể gây hậu quả nghiêm trọng về môi sinh bất
khả phục hồi, cùng với những tổn thất lâu dài về tính đa dạng sinh học và sự
lành mạnh của toàn hệ sinh thái sông Mekong.
Những
thay đổi ấy có thể đe dọa tới “An Ninh Lương Thực” trong vùng, ngăn chặn nguồn
di ngư, gây tổn thất trên tính đa dạng sinh học, giảm dòng chảy phù sa, gia
tăng nạn nhiễm mặn, giảm lượng nông phẩm, và gây bất ổn cho các nhánh sông rạch
và cả gây sạt lở vùng cận duyên Đồng Bằng Sông Cửu Long.
Hoa Kỳ có những quyền lợi đáng kể cả về kinh tế và chiến lược
trong lưu vực sông Mekong và những quyền lợi ấy có thể bị đe dọa nếu như việc
xây những con đập dòng chính ấy có thể gây bất ổn chánh trị trong vùng.
Sáng
Kiến Hạ Lưu Mekong/ LMI 2020 do Bộ Ngoại Giao Mỹ khởi xướng vào tháng 7/ 2009 liên kết 4 quốc
gia Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam trong những “vấn đề an ninh về
nước”, xây dựng tiềm năng vùng, và tạo thuận cho hợp tác đa phương trong
vấn đề quản trị hữu hiệu các nguồn nước.
Tài
trợ cho Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong khởi đầu chú tâm tới ba trụ cột/ pillars: môi
trường, y tế, giáo dục, và riêng trụ thứ 4, cơ sở hạ tầng thì hầu như bỏ ngỏ và
không có ngân khoản. Trong khi cơ sở hạ tầng là yếu tố thiết yếu thăng tiến khả
năng điều hợp việc xây dựng các công trình thủy điện trong vùng.
Ngày
22 tháng 9, 2010, Lào gửi tới MRC dự án đập Xayaburi để dược xét duyệt; đây là
con đập hạ lưu đầu tiên trong chuỗi 9 con đập dòng chính trong lãnh thổ
Lào.
Ngày
19 tháng 4 năm 2011, các đại diện Ủy Ban Liên Hợp MRC họp để thảo luận về dự án
đập Xayaburi đã không đạt được sự đồng thuận nhưng cũng đồng ý với nhau rằng
quyết định sẽ được hoãn lại cho tới kỳ họp cấp Bộ trưởng của 4 nước sắp
tới.
Ngày
8 tháng 5, 2011, chánh phủ Lào đồng ý tạm hoãn công trình Xayaburi với kế hoạch
khảo sát thêm về lượng giá môi trường, nhằm đáp ứng mối quan tâm của các quốc
gia láng giềng.”
Từ những dữ kiện trên, Thượng Viện Hoa Kỳ--
Kêu
gọi chánh phủ Mỹ nhận định rõ sự khác biệt hoàn cảnh giữa các quốc gia ven sông
Mekong, bao gồm các khía cạnh năng lượng, tài nguyên thiên nhiên, và đồng thời
hỗ trợ cho nền tảng phát triển hiệu quả đáp ứng được nhu cầu sản xuất điện,
tăng trưởng kinh tế và giảm nghèo khó.
1. Kêu gọi các đại diện
của Hoa Kỳ trong các ngân hàng phát triển đa quốc gia vận dụng tiếng nói và
quyền đầu phiếu để chống lại việc hỗ trợ tài chính cho các dự án đập thủy điện
dòng chính Mekong nếu chưa được phối hợp đầy đủ trong phạm vi vùng và có thể
gây những tác hại đáng kể về môi trường, đời sống cư dân, và phát triển kinh tế
ven sông và trong lưu vực.
2. Khuyến khích Hoa Kỳ
gia tăng cam kết với các quốc gia Mekong qua Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong/ LMI và
gia tăng hỗ trợ “năng lượng và an ninh nước” thuộc vùng Đông Nam
Á.
3. Kêu gọi chánh phủ Hoa
Kỳ lãnh đạo Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong
(LMI) quan tâm nhiều hơn
tới khả năng xây dựng các dự án về năng lượng và cơ sở hạ tầng nước.
4. Hoan nghênh quyết định
của chánh phủ Lào tạm hoãn xây công trình đập Xayaburi để đáp lại mối quan tâm
của các quốc gia lân bang.
5. Hỗ trợ hoãn xây chuỗi
các con đập dòng chính Mekong cho tới khi các cuộc lượng giá môi sinh hoàn
chỉnh, đồng thời với kế hoạch điều hợp đa phương được hoàn tất.
6. Kêu gọi mọi quốc gia
ven sông Mekong, bao gồm cả Trung Quốc tôn trọng quyền của các quốc gia khác trong
lưu vực và cần quan tâm tới bất cứ sự bất đồng hay mối e ngại nào đối với các
dự án đập sông Mekong.
7. Khuyến khích các thành
viên của MRC tôn trọng thủ tục PNPCA “với các giai đoạn
như: Thủ tục Thông báo / Procedures for Notification, Tham vấn trước / Prior
Consultation, Chuẩn thuận / Agreement.
8. Kêu gọi các chánh phủ
Miến Điện và Trung Quốc cải thiện hợp tác với MRC, chia sẻ thông tin
về lưu lượng nước và tham dự vào các tiến trình quyết định trong vùng/ regional
decision-making processes, trong phát triển và sử dụng sông Mekong. Và:
9.
Hỗ trợ các quốc gia hạ lưu Mekong thu thập dữ kiện và phân
tích ảnh hưởng các dự án phát triển dọc theo sông Mekong. Nghị Quyết S.
Res. 22 Thượng Viện Hoa
Ký
…
NGOẠI
TRƯỞNG MIKE
POMPEO VÀ SÁNG KIẾN HẠ LƯU MEKONG
Ngày 1/8/2019 cũng trong cuộc họp các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN ở Bangkok, Ngoại
trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo nhắc lại Sáng kiến hạ lưu Mekong
2009 của vị ngoại trưởng tiền nhiệm Hillary Clinton, đồng
thời Mike
Pompeo cũng lên
tiếng chỉ trích Trung Quốc đã xây các đập thủy điện dòng chính sông Mekong gây ảnh hưởng
nghiêm trọng đến các quốc gia hạ nguồn.
“Mực
nước của con sông đang ở mức thấp nhất trong một thập kỷ qua, một vấn đề có
liên quan đến quyết định giữ nước từ các
con đập thượng nguồn của Trung Quốc”.
Pompeo
cũng nói đến việc Trung Quốc cho nổ mìn, nạo vét lòng sông, tuần tra dòng sông bên ngoài khu
vực thuộc Trung Quốc, tìm cách áp đặt các luật lệ lên việc quản lý dòng sông, và do
đó làm yếu đi vai trò của Ủy Hội Sông Mekong.
Hình 8: Ngoại trưởng Hoa
Kỳ Mike Pompeo (thứ ba từ trái), Ngoại trưởng Việt Nam Phạm Bình Minh (thứ hai
từ phải) tại Hội nghị cấp Bộ trưởng ở Bangkok, Thái Lan hôm 1/8/2019 trong dịp
kỷ niệm 10 năm Sáng kiến Hạ lưu Mekong
2020. [nguồn: US Embassy in Vietnam]
Ngoại
trưởng Pompeo cũng nói đến cam kết của Hoa Kỳ và Nhật Bản trong việc hợp tác
với các nước thuộc lưu vực sông Mekong để đối phó với những khó khăn. Đối tác
năng lượng Mekong Nhật Bản – Hoa Kỳ [ JUMP/ Japan-U.S. Mekong Power
Partnership], sẽ xây dựng các mạng lưới dẫn điện trong khu vực, và Hoa Kỳ cam
kết sẽ đóng góp hơn 29 triệu đô la. Và chính phủ Mỹ đang làm việc với Quốc
hội để cung cấp một khoản trợ giúp trị giá 14 triệu đô la cho các nước sông
Mekong đối phó với tội phạm xuyên quốc gia, buôn người, ngăn chặn việc buôn bán
động vật hoang dã, đối phó với sự lan rộng của việc buôn lậu thuốc phiện từ khu
vực Tam Giác Vàng. Đó chỉ là những chương trình trợ giúp rất
tượng trưng nhưng xét về giá trị chiến lược thì rất manh mún…
SÁNG KIẾN HẠ LƯU
MEKONG 2009 NAY ĐÃ TRỞ THÀNH QUÁ KHỨ
Sự
manh nha trở lại khu vực Đông Nam Á của Hoa Kỳ qua Sáng Kiến Hạ Lưu
Mekong/ LMI cho đến nay đã qua 16 năm (2009-2025), gần như đã trở thành một sự kiện của quá khứ! Trong
khi Trung Quốc, thì đang ở thế
thượng phong trong Tiểu Vùng Sông Mekong Mở Rộng (GMS / Greater Mekong
Subregion) so với Hoa Kỳ trong nhiều lãnh vực:
_
TQ có ưu
thế địa dư tiếp cận, sở
hữu một nửa chiều dài con sông Lancang-Mekong chảy xuyên suốt qua 6 quốc gia
thay vì với Hoa Kỳ là cả một khoảng cách đại dương.
_
TQ đang sở hữu 12
con đập dòng chính khổng lồ
Vân Nam trên thượng nguồn khiến con sông Mekong trở “thành tháp nước và
nhà máy điện” của Trung Quốc.
_
TQ đã và đang mở rộng
những đặc khu kinh tế SEZs/ Special Economic Zones “Made in China” trong lưu
vực [ Lào, Cambodia, Việt Nam] với nhân lực tài lực và các hạ tầng cơ sở có khả
năng bám trụ lâu dài.
_
TQ có một lực lượng quân
sự được quyền ngang nhiên tuần tra trên sông Mekong bên ngoài lãnh thổ Trung Quốc từ tháng 12/2011 nhằm bảo vệ an
ninh và những đặc quyền kinh tế.
_
TQ đang tận khai thác tình trạng phân hóa khối
ASEAN và các quốc gia Mekong, điển hình là sự rạn vỡ của ba nước Đông Dương với
Cambodia và tiếp theo là Lào đang tách rời Việt Nam để đi dần vào quỹ đạo của
Bắc Kinh.
_
TQ có một nguồn tiền gần
như vô hạn, là chủ nợ của Hoa Kỳ, và dư khả năng để tài trợ cho các công trình
cơ sở hạ tầng và cả những con đập dòng chính hạ lưu sông Mekong.
Ngoài
nguồn tiền từ Trung Quốc, khai thác thủy điện sông Mekong nay có phần dễ dàng hơn nhiều
khi mà số vốn đầu tư còn có thể đến từ những ngân hàng thương mại trong vùng
như Thái Lan, Mã Lai, Việt Nam… thay vì như trước đây phải được tài trợ từ các
tổ chức tài chánh quốc tế lớn mà Mỹ rất có ảnh hưởng như Ngân hàng Thế giới,
Ngân hàng Phát triển Á châu.
THAY
KẾT TỪ
Người viết không thể không tự hỏi: vị trí chiến lược của Hoa Kỳ
trên địa bàn Sông Mekong hiện nay đang ở đâu? Với chính sách thiếu
nhất quán và luôn “xoay trục”, với tổng số đầu tư không đáng kể,
trong suốt 50 năm qua
kể từ sau 1975, Hoa Kỳ gần như không có động thái tích cực và hiệu quả nào
ngăn chặn sự bành trướng lấn lướt của Trung Quốc – không chỉ trên lưu
vực sông Mekong – mà cả Biển Đông. Các viên chức Mỹ từ
Hành Pháp tới Lập Pháp bấy lâu đã nói nhiều về những cam kết vai trò mở
rộng của Hoa Kỳ trong Lưu Vực Sông Mekong [Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong
2020 của Bộ Ngoại
giao, Nghị quyết Res. 227 của Thượng viện
Hoa Kỳ] nhưng rồi trong
thực tế đã
lộ rõ từ sau 1975 chính sách của Washington đã thiếu thực chất chiến lược khiến Hoa Kỳ mất “chân đứng” trên địa bàn Sông Mekong, nay nếu để mất cả “tầm
nhìn” MDM trên toàn lưu vực, hậu quả tất yếu là Hoa Kỳ gần như đã bị thất thủ
chiến lược toàn diện trên địa bàn Sông Mekong.
Trong
cuộc “đấu tranh gần như một mất một còn
– zero-sum game” (3) giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc
như hiện nay, để có thể đối trọng với Bắc Kinh, dĩ nhiên, Washington
cần có một tầm nhìn chiến lược, phải chấp nhận một cái giá tương
xứng phải trả có thể phục hồi ảnh hưởng đã
có bấy lâu trên Bàn cờ Sông Mekong.
NGÔ THẾ VINH California 29.01.2025
1. Challenge to Water and
Security in Southeast Asia; U.S. Senate Committee on Foreign Relations;
Presiding: Senator Webb, Thursday, September 23, 2010; http://www.foreign.senate.gov/hearings/hearing/?id=4c2fd291-5056-a032-52fd-414f26c49704
2. In The Senate of The
United Stated: The full text of S.Res. 227 (as passed July 7, 2011), (Mr. Webb,
Mr. Inhofe, and Mr. Lugar) A resolution calling for the protection of the
Mekong River Basin and increased United States support for delaying the
construction of mainstream dams along the Mekong River.
3. China Sees U.S. as
Competitor and Declining Power, Insider Says; By Jane Perlez, April 2,
2012; http://www.nytimes.com/2012/04/03/world/asia/chinese-insider-offers-rare-glimpse-of-us-china-frictions.html?_r=1&hp
4.
Presidential Action. Reevaluating
and Realigning United States Foreign Aids. Executive Order. White House Jan 20,
2025 https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/2025/01/reevaluating-and-realigning-united-states-foreign-aid/
BS Ngô Thế Vinh, tác giả 2 cuốn sách: Cửu Long Cạn Dòng, Biển Đông Dậy Sóng [2000] và Mekong Dòng Sông Nghẽn Mạch [2007] và nhiều bài khảo luận liên quan tới các vấn đề môi sinh và phát triển Lưu vực sông Mekong và ĐBSCL. Tháng 09.2002, tác giả đã đến Vân Nam khảo sát con đập Mạn Loan / Manwan, con đập dòng chính đầu tiên trên sông Lancang-Mekong).