Nhà giáo Trần Huy Bích và tác giả Theo Dấu Thư Hương
Đầu tiên, chung niềm cảm ơn anh
Trịnh Y Thư cùng những anh, những chị theo nghiệp cầm bút vẫn mài miệt viết rồi
cố gắng in để tác phẩm của mình có thể tới tay người đọc, tôi xin phép được đọc
một đoạn từ email của một anh bạn trẻ ở San Diego. Anh bạn này còn rất trẻ so với
đa số chúng ta ở đây. Cách đây khoảng 2 năm, khi anh từ San Diego lên chơi, tôi
đã tặng anh một ấn bản của Theo Dấu Thư Hương (I). Khi được tin chúng ta
sẽ chào đón Theo Dấu Thu Hương II hôm nay, ngày 16 tháng 11 vừa qua, anh
đã viết cho anh Trịnh Y Thư và cc. cho tôi một email với ít lời xin được trích
dẫn phía sau:
“Kính gửi chú Trịnh Y Thư,
Cháu viết bài này để tự nhắc bản thân mình không quên thói quen đọc sách giấy,
và để cảm ơn chú đã viết cuốn tạp luận Theo Dấu Thư Hương I với ý nghĩa nhân
sinh. Cháu được thầy B. tặng cuốn sách, và biết ơn món quà quý này, Cách để
cháu bày tỏ lòng biết ơn là xin chia sẻ những điều tốt đẹp mà cháu được nhận với
những người khác.
Phía sau là một phần trong bài
viết của anh bạn ấy:
… “Ngày nay đa số người ta
không đọc sách nữa, mà chỉ liếc nhìn trên mạng những thông tin trong vài phút đồng
hồ rảnh rỗi hiếm hoi, và những thông tin ấy cũng chỉ lưu lại trong bộ nhớ không
quá vài sát-na. Xu hướng của thời đại là thế. Cuộc sống càng hiện đại tân tiến,
con người càng tất bật vội vàng, càng chóng lãng quên, một nghịch lý hết thuốc
chữa của đời sống."
Đoạn văn này được trích từ “Lời
ngỏ” cuốn tạp luận “Theo Dấu Thư Hương” đầu tiên của nhà văn Trịnh Y Thư. Trong
thời đại mà sự tiện lợi có thể đạt đến mức "AI" trong nhiều lãnh vực
bao gồm cả sáng tác nhạc, có thể tới một ngày nào đó, phải chăng con người
không cần viết thư tay bày tỏ tình cảm bằng cảm xúc tự nhiên nữa từ trái tim vì
đã có "AI"???
“Trí thông minh nhân tạo
- artificial intelligence (AI) - là một ứng dụng tuyệt vời cho nhiều lãnh vực khác
nhau, song không thể và không bao giờ có thể là phương cách dành cho tất cả mọi
điều trong cuộc sống. "AI" chẳng bao giờ thay thế được cảm giác nhẹ
nhàng và thư thái khi những ngón tay chạm khẽ từng trang sách, bồi hồi nhớ lại
những kỷ niệm dấu yêu xuôi theo trang sách và biết ơn cuộc đời này cho chúng ta
được trải qua những cảm giác và cảm xúc được làm những con người biết yêu
thương nhau. Dường như đọc sách giấy vẫn cho chúng ta cảm giác được thương, được
nhớ nhiều hơn là cách cảm nhận cuộc đời qua màn hình điện tử của những thiết bị
hiện đại thời nay… Trong những lãnh vực không thể thiếu sự sáng tạo và
tình cảm tự nhiên từ tâm hồn và trái tim của con người thì "AI" không
thể là người bạn tri kỷ.
… Vì "AI" không thể và không có khả năng thay thế được cảm xúc trí tuệ của con người nên thói quen đọc sách giấy, với cảm giác rất đỗi yêu thương của ngón tay chạm vào trang sách, là điều cần được giữ lại một cách từ tốn trong đời sống hiện đại, nhiều khi khiến trái tim ta vội vàng quên mất hai chữ "thư hương" được nhà văn Trịnh Y Thư luận giải trong cuốn sách, mà ở đó tác giả tự nhận mình là "một cuồng tử mộng mơ."
(Hết trích dẫn bài viết của người bạn trẻ ở San Diego)
1) Về nghĩa của hai chữ “thư
hương,” một bạn trẻ khác đã hỏi tôi:
--“Hương” ở đây có nghĩa là “hương
thơm” hay là “quê hương? “Nếp thư hương” là những người biết biết quý hương
thơm của cuốn sách (biết trọng giá trị tinh thần của sách), hay là những người yêu
quý sách, coi sách như quê hương??
Với người bạn ấy, tôi đã trả lời
như sau:
--Đúng là cả hai chữ đều có
nghĩa:
Thư hương 書香 là Hương thơm của sách.
Thư hương 書 鄉 là Quê hương của sách, hay Những người yêu
quý sách, coi sách, coi học vấn, những kiến thức lĩnh hội được qua sách, qua việc
học, như quê hương của mình. Ý niệm này cũng gần giống ý niệm “Duy tuệ thị nghiệp,”
phương châm tu học của Phật giáo.
Tuy nhiên, theo các tự điển/từ
điển (như Việt Nam Tự Điển của Hội Khai Trí Tiến Đức, Hán Việt Từ Điển
của Đào Duy Anh, thì khi tiền nhân nhắc đến thư hương, chữ “thư hương” ấy có
nghĩa đen là “hương thơm của sách.” Theo Việt Nam Tự Điển, “thư
hương” có nghĩa bóng là “nhà dòng dõi có học.” Theo Hán Việt Từ Điển của
Đào Duy Anh, “thư hương” có nghĩa là “con cháu nhà có học, kế thừa nghiệp cũ của
cha ông,” hay “nền nếp nhà nho.” Trong các văn bản chữ Hán, chữ Nôm, tiền nhân
luôn luôn viết chữ 香 với nghĩa là hương thơm.
Theo nghĩa đen, đúng là có một
mùi hương rất khó gọi tên, nhưng ai từng cảm nhận đều nhớ. Đó là mùi giấy
mới – mùi của những trang sách vừa in xong, hay của tập vở học sinh được
mở lần đầu. Với nhiều người trong chúng ta, hồi ức về thời học sinh không chỉ
là tiếng trống trường mà còn là mùi thơm của tập vở mới, của sách giáo
khoa vừa phát, thơm tho, sạch sẽ. Mỗi lần lật giở, mùi mực in nhẹ nhàng xen
lẫn mùi giấy mới như đưa ta trở lại những ngày vô tư, hồn nhiên. Đó là cảm xúc
mà không một file PDF hay một ebook nào có thể mang lại.
Những trang sách mới có mùi hương được tạo
ra bởi các thành phần chính là giấy, mực dùng để in sách và chất kết dính được
sử dụng để đóng sách. Nhiều hóa chất được sử dụng để làm ra giấy, phần lớn được
sản xuất từ bột gỗ. Một số
hóa chất có thể được thêm vào để làm giảm độ axit và làm cho các sợi trong bột
được phồng lên. Chúng được tẩy trắng bằng hỗn hợp các hóa chất khác và một
số chất phụ gia. Các chất này bay hơi vào không khí, tạo ra một mùi đặc biệt.
Mùi giấy mới, sách mới không chỉ
là chất liệu vật lý, mà còn là một phần của văn hóa, của ký ức tuổi
thơ.
Tôi không nhớ hai câu thơ sau của
tác giả nào:
--“Những trang sách cất lời,
Hít hà mùi giấy mới”
nhưng ở quận Bình Chánh, Sàigòn
hiện nay, có một nhà sách lấy tên là Mùi Của Giấy.
Địa chỉ đầy đủ là: Số 41, Đường
số 9, Khu dân cư Trung Sơn, Quận Bình Chánh, TpHCM
Phía sau là trang mạng của nhà
sách ấy:
MÙI CỦA
GIẤY – GÓC NHỎ CỦA KÝ ỨC
2) Thêm vào đó:
--Nhiều văn thi phẩm có giá trị
được in trên những loại giấy tốt và quý, có hương thơm.
--Có khi sách được ép (giữa hai
trang trong sách) với những loại hoa hay lá có hương thơm để ngừa côn trùng.
Thơ Nguyễn Du có câu: Vân
song tằng kỷ nhiễm thư hương
(Cửa sổ, với mùi thơm của cỏ
vân hương, đã từ lâu nhiễm hương thơm của sách trong thư phòng)
Sách thời xưa được in trên giấy
bản, đôi khi được ép với cỏ vân hương (cũng gọi là hương thảo hay cửu lý hương).
Cỏ này có tinh dầu với đặc tính khử côn trùng, được ép vào sách để ngừa các loại
côn trùng ăn hại giấy.
Câu thơ trên được Quách Tấn dịch
là:
Song
vân từng thấm vị thư hương.
Chúng ta cũng có thể dịch là:
Song
văn từng nhiễm sách thơm hương.
3)--Nhưng trong “Theo dấu thư
hương,” nhà văn Trịnh Y Thư đã viết “thư hương” theo nghĩa bóng: truyền thống,
phong cách của sự đọc sách, của học vấn, kiến thức. Ngô Thời Nhậm cũng đã dùng
chữ “thư hương” theo nghĩa ấy:
Hàn
mặc thư hương lưu khánh viễn
(Bút mực
với truyền thống đọc sách, trọng sách, giữ phúc nhà đi xa = giữ được lâu dài).
Trong
truyện Hoa Tiên, Nguyễn Huy Tự cũng viết “thư hương” theo nghĩa ấy:
Rồi ra
luyện tập văn chương
Cách nào sáng dấu
thư hương mặc lòng.
Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du
cũng đã viết:
--Nghĩ
rằng cũng mạch thư hương
--Kỳ Tâm họ Thúc cũng nòi thư
hương.
Trong bản dịch Truyện Kiều sang
tiếng Anh, Gs. Huỳnh Sanh Thông dịch “mach thư hương” là “one brought up
among the fine books.”
Văn hóa Đông và Tây cùng tôn trọng sự đọc sách, tôn trọng học
vấn, kiến thức:
Ở Trung Hoa và Việt Nam xưa:
--Di tử
kim mãn doanh
Hà như giáo nhất kinh.
(Để lại cho con đầy một rương vàng không bằng dạy con một cuốn sách)
--Thư trung hữu kim
ngọc
--Thư
trung hữu nữ nhan như ngọc.
Tiền nhân cũng cho rằng văn
chương hay vẫn có giá trị lâu dài. Nhà thơ Lý Bạch đã viết:
Khuất Bình từ phú huyền nhật nguyệt
Sở
vương đài tạ không sơn khâu.
(Văn chương, từ phú của Khuất Nguyên được treo
cao với mặt trời, mặt trăng
Lâu đài của vua nước Sở không còn gì giữa những
núi gò).
Khuất Nguyên trang gấm truyền lâu
Điện
đài vua Sở chìm sâu lớp gò.
Ở Tây phương:
Trong Theo Dấu Thư Hương I,
nhà văn Trịnh Y Thư đã sưu tầm và liệt kê nhiều câu danh ngôn đề cao giá trị của
sự đọc sách. Tôi xin ghi lại đây hai câu tiêu biểu:
--“Một căn phòng không sách vở
giống như một thân xác không linh hồn”
Cicero
(106-43 TCN)
“Đừng đọc sách chỉ cốt để giải
trí như trẻ con, hoặc như kẻ tham vọng với mục đích tìm tòi để thăng tiến.
Không, hãy đọc sách để mà sống”
Gustave
Flaubert (1821-1880)
Theo nhà văn Trịnh Y Thư, nếu
hiểu “thư hương” là cốt cách nhà nho thì cốt cách ấy là đọc sách. Đọc để
luyện chí, chứ không phải để thi đỗ làm quan.
Qua phần 2, xin được kể một câu
chuyện hơn 40 năm trước.
Khoảng năm 1984, một bài thơ được
đăng trên một tờ báo Việt ngữ ở Orange County với tiêu đề “Con nước vô danh.”
Chúng ta cùng biết các dòng nước
vẫn thường được đặt tên. Nếu là sông, thì sông ở Việt Nam, ở Trung Hoa, ở châu
Á, châu Âu, châu Phi, châu Mỹ … đều có tên. Nếu là suối, trên đường vào chùa
Hương có suối Yến, Bạch Cư Dị có bài thơ về suối Bạch Vân (Bạch Vân tuyền). Nếu
là kênh (kinh), thì ở miền Nam có kênh Vĩnh Tế, kênh Xáng, các kênh Chợ Gạo, Tàu
Hủ, Ruột Ngựa … Nếu là rạch (nhỏ hơn), chúng ta cũng biết có rạch Miễu, rạch Bà
Chiểu (ở Sài gòn), rạch Vọp (ở Sóc Trang) …
Nhưng con nước này trong bài
thơ này nhỏ, chưa hề được đặt tên, chỉ là một con nước “vô danh.”
Trong bài thơ có những câu như
sau:
Trong
đêm thầm gọi nhỏ
Nghiêng
ngả ly rượu cay
Cánh
chim nào trong gió
Như mười
năm vèo bay.
Từ
khi miền Nam sụp đổ năm 1975 tới thời điểm ấy (1984) được gần 10 năm. Có thể
tác giả đã viết “mười năm” theo nghĩa tương đối, không nhất thiết thật chính
xác. Nhưng cũng có thể tác giả muốn nói đến một số chuyện từ trước năm 1975:
Mười năm trôi trôi
dạt
Nhìn cơn mưa đổ dài
Tìm nhau nơi
quán chợ
Mắt trắng dã trần
ai.
“Ở
giữa chợ chỉ thấy nhân gian mắt trắng” thực ra không phải là một ý mới. Nguyễn
Bính từng viết từ giữa thập niên 1940:
Uống
say mà gọi thế nhân ơi
Thế
nhân mắt trắng như ngân nhũ
Ta với
nhà người cả tiếng cười.
Nhưng
trong khi Nguyễn Bính khinh thế ngạo vật, ngồi uống tới say ở giữa chợ rồi “cả
cười” chê thế nhân mắt trắng, thì tác giả buồn và cô đơn, đi tìm tri âm ở giữa nơi
đông đúc nhất nhưng không tìm được ai:
Nhìn cơn mưa đổ dài
Tìm nhau nơi
quán chợ
Tác giả
hiền và cô đơn hơn, chỉ buồn chứ không “ngạo nghễ” với ai cả.
Trong
bài thơ còn những câu như:
Ngồi
thì thầm chuyện cũ
Giọt nước
mắt đêm thâu
Hợp tan
như mây nổi
Chập
chùng hồn biển dâu.
và:
Núi đồi câm nín cả
Ta một mình đọc thơ.
Tên
tác giả được in dưới bài thơ: Trịnh Y Thư.
Theo nhận xét của người bạn trẻ
ở San Diego đã nhắc đến ở trên, “Những trang sách của Trịnh Y Thư không những
có thể giúp người đọc "luyện chí" mà còn khiến trái tim người đọc mềm
lại, tỉnh lại, và rung cảm để nhận biết giây phút bình an của hiện tại và nhớ đến
nhiều người khác đang cùng vạn vật muôn loài chống chọi với những gian nan đến
từ sự cuồng nộ không thể tránh được của đất trời.”
Nhân dịp phát hành Theo Dấu
Thư Hương II, anh bạn ấy viết rằng, “Đây cũng là dịp để chúng ta bày tỏ
lòng biết ơn của mình đến nhà văn Trịnh Y Thư vì những đóng góp miệt mài và quý
giá của ông trong lãnh vực sáng tác văn học. Trịnh Y Thư là một trong những nhà
văn, thi sĩ, và dịch giả có những tác phẩm rất giá trị với thời gian.”
Đó cũng là những nhận thức của người
viết những dòng này khi đọc lại các tác phẩm của Trịnh Y Thư. Tôi rất tâm đắc với
đoạn sau đây trong “Lời ngỏ” cuốn Theo Dấu Thu Hương II:
“Sự cô đơn của việc đọc sách trở
thành chất xúc tác cho việc định hình và tái định hình đời sống nội tâm. Đọc sách
cũng khiến bật lên những khía cạnh triết học, đặc biệt là sách văn học và triết
học, bởi nó giúp chúng ta tiếp cận với những câu hỏi hiện sinh như cái chết, ý
nghĩa cuộc sống, tình yêu, sự vong thân. Tính cách đối đầu này chỉ có thể xảy
ra trong một tâm trạng quán chiếu cô đơn; nhưng nó giúp ta đối mặt không phải
trong tuyệt vọng, mà trong sự thấu hiểu lẫn nhau. Tóm lại, như môt thái độ đối
với sự cô đơn, không phải đối đầu lại mà hòa nhâp vào, đọc sách không chỉ là
hành động đơn độc mà là cách sống trong cô đơn một cách có ý nghĩa. Nó biến cô
đơn thành kết nối, dửng dung thành suy ngẫm, và im lặng thành đối thọai.”
Đoạn trên được in lại trên
trang bìa sau của Theo Dấu Thư Hương II.
Ngày 06
tháng 12 năm 2025
Trần Huy Bích
Từ trái: nhà văn Bùi Vĩnh Phúc, nhà văn
Trịnh Y Thư & Nhà giáo Trần Huy Bích