Một tác phẩm Nghệ thuật Khái niệm gồm một quả chuối đơn giản, được dán bằng băng keo lên tường, đã được bán với giá 6,2 triệu đô-la tại một cuộc đấu giá ở New York vào thứ Tư, 20 tháng 11 năm 2024.
Sự kiện này đã gây xôn xao không ít chẳng
những trong thế giới nghệ thuật mà cả dư luận công chúng bên ngoài.
Tác phẩm với nhan đề Comedian/ Diễn viên
hài, của
nghệ sĩ người Ý Maurizio Cattelan, đã trở thành một hiện tượng khi ra mắt vào
năm 2019 tại Art Basel Miami Beach. Những người tham dự lễ hội nghệ thuật này cố
gắng tìm hiểu xem liệu một quả chuối màu vàng đã chín có những đốm đen được dán
trên bức tường trắng bằng băng keo bạc loại dán thùng gửi hàng là một trò đùa
hay là lời bình luận đầy thách thức láo xược về các tiêu chuẩn đáng ngờ trong
giới sưu tập nghệ thuật. Có lúc, một nghệ sĩ khác đã lấy quả chuối ra khỏi bức
tường và điềm nhiên bóc vỏ ra ăn.
Tác phẩm này thu hút quá nhiều sự chú ý đến
mức ban tổ chức phải lấy nó xuống cất đi. Nhưng ba phiên bản đã được bán với
giá từ 120.000 đến 150.000 đô-la, theo phòng trưng bày xử lý việc buôn bán vào
thời điểm đó.
Năm năm sau, 2024, ông Justin Sun, người
Trung Quốc, sáng lập viên công ty tiền tệ điện tử (cryptocurrency) TRON, đã trả
mức giá cao hơn 40 lần tại cuộc đấu giá của Sotheby’s. Chính xác hơn, ông Sun
đã mua một chứng chỉ xác thực cho phép ông dán một quả chuối lên tường và gọi
nó là Comedian.
Tác
phẩm này đã thu hút sự chú ý lớn tại phiên đấu giá nhộn nhịp của Sotheby’s, khi
những người tham dự trong căn phòng đông đúc giơ điện thoại lên để chụp ảnh
trong khi ba người xử lý mặc tạp-dề, đeo găng tay trắng đứng ở hai bên quả chuối.
Giá đấu giá bắt đầu ở mức 800.000 đô-la và
chỉ trong vài phút đã tăng lên 2 triệu, rồi 3 triệu, rồi 4 triệu và cao hơn nữa.
Giá biểu đấu giá cuối cùng được công bố trong phòng là 5,2 triệu đô-la, và nếu
tính luôn chi phí 1 triệu đô-la cho công ty đấu giá người mua phải trả thì ông
Sun đã mua một quả chuối với giá 6.2 triệu đô-la.
Một sự kiện vô tiền khoáng hậu trong lịch sử
nghệ thuật hay bất cứ lịch sử gì!
Sau khi mua, ông Sun
tuyên bố rằng tác phẩm này “biểu hiệu cho một hiện tượng văn hóa kết nối thế giới
nghệ thuật, meme và cộng đồng tiền tệ
điện tử”. Nhưng ông cho biết phiên bản mới nhất của Comedian sẽ không tồn tại lâu. “… trong những ngày
tới, tôi sẽ đích thân ăn quả chuối như một phần của trải nghiệm nghệ thuật độc
đáo này, tôn vinh vị trí của nó trong cả lịch sử nghệ thuật lẫn văn hóa đại
chúng.” Ông Sun nói thêm như thế.
Công ty đấu giá Sotheby’s thì gọi Maurizio
Cattelan là “một trong những nghệ sĩ khai phóng và khơi gợi nghệ thuật đương đại
xuất sắc nhất… Ông đã liên tục phá vỡ hiện trạng, status quo, của thế giới nghệ thuật theo những cách có ý nghĩa, bất
kính và thường gây tranh cãi.”
Dễ hiểu thôi, sau những sự kiện như thế,
thường nổ ra những cuộc tranh cãi gay gắt giữa phe theo và phe chống. Phe theo
thì bảo đây là thành quả to tát của Nghệ thuật Khái niệm, đã gần như bứt phá mọi
rào cản, tất cả cho sự tiến bộ và khai phóng trong nghệ thuật. Tờ Washington Post ca ngợi nó là “lời phê phán
sắc sảo về cách nghệ thuật bị thương mại hóa… và sử dụng một cách tinh tế tính hài
hước, tính sân khấu và ý thức phi lý để làm như vậy.” Phe chống thì giận dữ bảo
phẩm vị con người đã xuống đến tận cùng đất đen, chẳng còn gì để nói nữa. Nghệ
thuật trở nên cặn bã bẩn thỉu của những đầu óc cuồng điên, xuẩn động. Chỉ làm
giàu cho bọn con buôn như Sotheby’s. Thậm chí, có người bảo đây chỉ là trò bịp
bợm, trò hề múa rối của bọn thừa tiền lắm của, ăn không ngồi rồi, dửng dưng trước
sự đau khổ của đồng loại, v.v.
Ai cũng có lý của mình. Và những cuộc tranh
cãi như vậy thường chẳng bao giờ đi đến một kết luận trung dung tốt đẹp, một
tương nhượng dung hòa, mà chỉ khiến sự phân hóa càng lúc càng trầm trọng, hết
thuốc chữa.
Nhân đây ta nên tìm hiểu sơ qua để biết
thêm Nghệ thuật Khái niệm là gì.
Nghệ thuật Khái niệm xuất hiện như một
phong trào vào những năm 1960, khi ý tưởng được xem là ưu tiên hơn sáng tạo trực
quan hoặc vật thể. Các nghệ sĩ hướng đến việc thách thức các khái niệm truyền
thống về cái đẹp và tay nghề, nhấn mạnh vào sự tham gia của trí tuệ. Đặc điểm của
Nghệ thuật Khái niệm là lấy ý tưởng làm cứu cánh trung tâm. Ý tưởng thường được
giải thích thông qua tài liệu, văn bản hoặc đối thoại. Phương tiện của nghệ sĩ
sáng tạo là phi truyền thống: Các nghệ sĩ thường sử dụng các vật thể tìm thấy sẵn,
hình ảnh, văn bản hoặc thậm chí là hành động làm phương tiện sáng tạo. Nhiều
tác phẩm Khái niệm không có “vật thể” hữu hình, thay vào đó, tồn tại dưới dạng lời
hướng dẫn hoặc các sự kiện có tính cách phù du, thoáng chốc.
Một vài nghệ sĩ Nghệ thuật Khái niệm đương
đại đáng nêu tên gồm có:
Sol LeWitt, được biết đến với những bức bích
họa tối giản, thường được người khác thực hiện dựa trên hướng dẫn của ông.
Yoko Ono (quả phụ ca nhạc sĩ “The Beatles”
nổi tiếng John Lennon) với những bức tranh hướng dẫn của bà mời người xem tưởng
tượng hoặc thực hiện các hành động được mô tả trong văn bản do chính bà viết.
Joseph
Kosuth, nổi tiếng với One and Three Chairs,
một tác phẩm khám phá ngôn ngữ, phong cách biểu diễn và ý nghĩa.
Nghệ thuật Khái niệm gắn liền với tư duy
cách mạng: Nó định nghĩa lại nghệ thuật, và đặt câu hỏi “Điều gì làm nên nghệ
thuật?” thay vì tập trung vào tính cách thẩm mỹ của tác phẩm. Nó có thể được trải
nghiệm mà không cần vật liệu hoặc một quá trình đào tạo trường ốc chính quy; nó
mở rộng đối tượng bởi đối tượng có thể sáng tạo và tham gia vào nghệ thuật.
Marcel Duchamp thường được xem là người đi
tiên phong trong Nghệ thuật Khái niệm với tác phẩm nhan đề Fountain/ Bồn nước.
Tác phẩm Bồn nước của Marcel Duchamp.
Bồn nước, thực chất là một
bồn tiểu bằng sứ với chữ ký “R. Mutt” trên thành bồn được Duchamp gửi đến dự triển
lãm của Hiệp hội Nghệ sĩ Độc lập tổ chức tại Grand Central, New York năm 1917.
Khi giải thích mục đích của tác phẩm điêu khắc làm sẵn của mình, Duchamp tuyên
bố rằng, “nó là tượng trưng cho những vật dụng hằng ngày được nâng lên thành
tác phẩm nghệ thuật theo hành động lựa chọn của nghệ sĩ.” Tác phẩm Bồn nước không bị ủy ban từ chối, vì quy
định của Hiệp hội nêu rõ rằng tất cả các tác phẩm sẽ được chấp nhận từ các nghệ
sĩ đã trả chi phí, nhưng tác phẩm không bao giờ được đặt trong khu vực triển
lãm.
Tuy vậy, tác phẩm đã được các nhà sử học
nghệ thuật và lý thuyết gia tiên phong đánh giá là dấu mốc quan trọng trong nghệ
thuật thế kỷ XX.
Câu nói của Duchamp làm bật lên ý nghĩa cốt
lõi của động thái Nghệ thuật Khái niệm. Rằng tác phẩm sẽ chẳng có ý nghĩa gì, tự
thân nó chẳng hề là nghệ thuật, nếu nó không có nghệ sĩ đứng đằng sau với những
diễn ngôn và giải thích. Ta phải hiểu, hơn bao giờ hết, tác phẩm và nghệ sĩ là
một, đi vào linh hồn của tác phẩm là đi vào linh hồn của nghệ sĩ. Nếu hiểu như
thế thì ta mới hiểu tại sao quả chuối của Cattelan được trưng bày trong gian phòng
trang trọng của công ty đấu giá Sotheby’s trước sự trầm trồ của hàng trăm khán
giả thuộc giới trí thức thượng lưu ngồi dưới tranh nhau mua với giá nhiều triệu
đô-la. Quả chuối của một bà nội trợ nào đó có thể đẹp đẽ trông ngon lành hơn quả
của Cattelan, nhưng sẽ không ai mua dù với giá 3 xu và bà nội trợ đó sẽ bị quy
kết là kẻ điên khùng. Chính quá trình sáng tạo và con người nghệ thuật của Cattelan
đã khẳng định cho giá trị tác phẩm của ông.
Nói chung, Nghệ thuật Khái niệm tìm cách
kích thích diễn ngôn và thảo luận, đồng thời thách thức nhận thức về bản thân
nghệ thuật. Nếu kể từ thời Duchamp thì Nghệ thuật Khái niệm đã có mặt từ trên
trăm năm nay, một trong những trường phái hội họa có sức trường tồn mạnh mẽ nhất,
và không có dấu hiệu gì nó sẽ chìm vào quên lãng. Nó là diễn ngôn, hoặc nói một
cách bình dân, “trò chơi” của giới trí thức khoa bảng, người bình thường như
tôi và bạn có lẽ không “cảm” được.
Tuy vậy, nghệ thuật này cũng bị nhiều người
chỉ trích cho rằng nó quá trừu tượng, khó tiếp cận, hoặc phụ thuộc gần như hoàn
toàn vào các giải thích lý thuyết. Ví dụ, Nghệ thuật Trình diễn của nghệ sĩ Chris
Burden với tác phẩm Shoot, trong đó
anh bị bắn vào cánh tay để tra vấn các vấn đề về bạo lực, sự bấp bênh (của kiếp
người) và vai trò của nghệ sĩ. Hoặc tác phẩm Date Paintings của nghệ sĩ Kawara về những bức tranh đơn giản về
ngày anh tạo ra chúng nhằm nhấn mạnh vào thời gian và sự hiện hữu.
Gạt sang bên những tranh luận có tính phiến
diện, theo hoặc chống, xung quanh Nghệ thuật Khái niệm, nhân chuyện gây nhiều
tranh cãi này, tôi chỉ muốn nói đến ở đây một khía cạnh khác của cuộc nhân
sinh.
Tôi
hoàn toàn kính trọng và kính phục thiện ý cũng như tài năng của các nghệ sĩ Nghệ
thuật Khái niệm, nhưng tôi thấy họ đã đi quá xa, quá trớn – như trong trường hợp
tác phẩm Comedian của Cattelan đang
nói đến ở đây – trong vai trò áp đặt nhận thức lên con người.
Sự Thật hay chân lý, nói chung, là kết quả
của nhận thức trong đầu óc chúng ta về chúng.
Xin kể
bạn nghe câu chuyện của tôi.
Chiều thứ Bẩy tôi đến thăm người yêu. Cô
đón tôi ở cửa bằng một nụ hôn đằm thắm, ngọt ngào. Năm phút sau, tôi thú nhận với
cô rằng tôi có Người đàn bà khác và
muốn chia tay với cô. Cô nổi giận đùng đùng, đứng lên nhổ vào mặt tôi một bãi
nước bọt và đuổi cổ tôi ra khỏi nhà cô. Tôi lủi thủi ra về, vừa đi vừa lấy khăn
tay lau sạch bãi nước bọt trên mặt mình.
A, cùng là nước bọt trong miệng cô, cùng một
tố chất vật lý-hóa học, cách nhau chỉ có năm phút, nhưng ở nụ hôn thì tôi thấy
nó ngọt ngào quyến rũ vô cùng trong khi ở bãi nước bọt trên mặt thì tôi thấy
sao tởm lợm ghê ghê, chùi mãi vẫn không thấy sạch.
Sao vậy?
Sao có thể vô lý như vậy được?
Tất cả là do nhận thức trong đầu tôi. Sự vật
y như cũ, hoàn toàn không thay đổi, nhưng nhận thức mình bắt nó là cái gì thì
nó là cái đấy. Và, nhận thức của ta thì như làn sương mỏng, một làn gió nhẹ cũng
có thể uốn nó giạt về một chiều nhất định, không nhất thiết là chiều cho ta tìm
thấy chân lý hay Sự Thật.
Cattelan dán một quả chuối lên tường, chỉ
vào nó, và bảo tôi hãy xem nó như là một tác phẩm nghệ thuật. Vâng, tôi hiểu ý ông,
và tôi cũng trân trọng cái thiện ý ấy của ông – cái tát vào chủ nghĩa vật chất
hay gì gì đó, những điều cao đẹp hướng thượng cốt làm đẹp cho cuộc nhân sinh –
nhưng tôi có phản ứng trước hành động áp đặt (nếu không muốn nói là nhồi nhét) nhận
thức của ông, vô tình hoặc cố ý, được hỗ trợ bởi những thế lực mạnh mẽ, lên tôi.
Vì sao?
Áp đặt nhận thức có thể dẫn đến những hậu
quả nguy hiểm.
Nhận thức ảnh hưởng đáng kể đến suy nghĩ và
hành vi của cá nhân vì nó định hình tính cách cá nhân đó diễn giải và phản ứng
với thế giới xung quanh. Nó đóng khung trải nghiệm, diễn giải hiện thực, chắt lọc
thông tin tiên khởi vào cảm xúc và gán ghép ý nghĩa cho thông tin đó. Ta đang sống
trong một thời đại mà trí óc ta bị giội bom hằng giờ, hằng ngày bởi nhận thức của
kẻ khác, từ nhận thức của các bậc hiền triết thông thái cho đến kẻ phàm phu giả
hiệu, và nhất là những thành phần lãnh đạo chính trị dân túy, độc tài. Những nhận
thức đó biến cuộc sống ta thành một bãi rác khổng lồ, ngập ngụa bùn nhơ và cặn
bã, và một khi những nhận thức đó được hệ thống hóa thành một ý thức hệ thì hậu
quả sẽ độc hại khôn lường bởi ý thức hệ dễ biến ta thành kẻ cuồng tín, sẵn sàng
nhân danh ý thức hệ làm những điều tồi tệ nhất mà lương tâm ta không hề bị tổn
thương sứt mẻ.
Bạn là một nghệ sĩ có tâm hồn và tài năng
vượt trội hơn người, bạn đang cống hiến tài năng và tâm hồn mình với mục đích làm
đẹp cho nhân sinh. Vâng, tôi biết ơn bạn, điều đó hay lắm, nhưng chắc gì tài
năng và tâm hồn bạn sẽ giúp cá thể tôi hay bất kỳ cá thể nào khác trong cõi
nhân sinh khốn khổ này tốt đẹp hơn. Xin bạn đừng áp đặt nhận thức của bạn lên
tôi, mà hãy để nó tự chuyển hóa, tự hòa quyện vào dòng chảy chung của cơn lũ cuồng
nộ để biết đâu những đợt sóng dữ đục ngầu đó biến thành dòng nước nhẹ nhàng thanh
mát cho chúng ta cùng nhau hân hoan chia sẻ.
Nghệ thuật có nghĩa là khuấy động lên, như
danh họa Georges Braque từng phát biểu, nhưng hơn ai hết, nghệ sĩ cũng hiểu là
con người không ai giống ai, tám tỉ khối óc là tám tỉ biến tấu cá tính và cảm
xúc. Nghệ sĩ không tin vào đa số, không chạy theo số đông, hắn chỉ biết lắng
nghe tâm hồn của chính mình, nhưng hắn cũng không bao giờ là kẻ độc tài.
Chiều nay, trước bữa cơm tối, tôi cũng sẽ lấy
một quả chuối dán lên tường, nhìn ngắm tác phẩm của mình trong lúc ăn, rồi sau
khi ăn cơm, tôi sẽ lấy nó xuống bóc vỏ ăn để xem cái “trải nghiệm nghệ thuật độc đáo này, tôn vinh vị trí của nó trong cả lịch
sử nghệ thuật lẫn văn hóa đại chúng” này mùi vị ra sao.